Click here to access the best NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Deepakam Chapter 4 Question Answer अहं प्रातः उत्तिष्ठामि textbook exercise questions and answers.
अहं प्रातः उत्तिष्ठामि Class 6th Sanskrit Deepakam Chapter 4 Question Answer
NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Deepakam Chapter 4 अहं प्रातः उत्तिष्ठामि
वयम् अभ्यासं कुर्मः
१. पट्टिकातः शिष्टाचारस्य पदानि चित्वा लिखन्तु ।
कलह: गुरुवन्दनम् वृद्धसेवा अतिथिसत्कारः अहङ्कारः
मातृप्रेम पितृभक्ति: ज्येष्ठेषु आदर: कनिष्ठेषु प्रीतिः परस्परद्वेषः
बन्धुषु प्रीतिः असूया स्वाभिमानम् परोपकारः
प्राणिषु दया प्रियवचनम् हिंसा सत्यकथनम् सत्पात्रे दानम्
सर्वेषु मैत्रीभावः अहिंसा समयपालनम् स्वच्छता प्रकृतिरक्षणम्
भ्रातृषु भगिनीषु स्नेहः
यथा – गुरुवन्दनम् …………….. ……………….. ……………
…………… …………….. ……………. …………..
…………… …………….. ……………. …………..
…………… …………….. ……………. …………..
उत्तरम्:
गुरुवन्दनम्, वृद्धसेवा, अतिथिसत्कार: मातृप्रेमः, पितृभक्तिः, ज्येष्ठेषु आदरः
कनिष्ठेषु प्रीतिः, बन्धुषु प्राणिषु दया, प्रीति: स्वाभिमानम्, परोपकारः प्रियवचनम्, सत्यकथनम्, सत्पात्रे दानम्, सर्वेषु मैत्रीभावः, समयपालनम्, स्वच्छता, प्रकृतिरक्षणम्, भातृषु भगिनीषु च स्नेह ।
२. उदाहरणानुगुणं समयं संख्याभिः लिखन्तु ।
यथा-पादोन- सप्तवादनम् – ‘६:४५
सार्ध-दशवादनम् – ……………
दशवादनम् – ………….
सपाद-पैंड्वादनम् – ……………
सार्ध-चतुर्वादनम् – ………….
पादोन-एकादशवादनम् – ………….
उत्तरम्:
सार्ध-दशवादनम् – १०:३०
दशवादनम् – १०:००
सपाद-षड्वादनम् – ०६:१५
सार्ध-चतुर्वादनम् – ०४:३०
पादोन-एकादशवादनम् – १०:४५
३. उदाहरणानुगुणं समयम् अक्षरैः लिखन्तु ।
यथा – ०६:०० – ”षड्वादनम्”
१२:०० – ………….
०५:३० – ………….
०६:४५ – ………….
०९:४५ – ……….
११:३० – …………
उत्तरम्:
१२:०० – द्वादशवादनम्
०५:३० – सार्ध – पञ्चवादनम्,
०६:४५ – पादोन-सप्तवादनम्
०९:४५ – पादोन-दशवादनम्
११:३० – सार्ध एकादश वादनम्
४. उदाहरणानुगुणं प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु ।
यथा सः सार्ध – सप्तवादने अध्ययनं करोति ।
“स:” “कदा अध्ययनं करोति?
(क) सा सपाद – नववादने विद्यालयं गच्छति ।
-………………………?
उत्तरम्:
सा कदा विद्यालयं गच्छति ?
(ख) सतीशः सार्ध – द्वादशवादने भोजनं करोति ।
-………………………?
उत्तरम्:
सतीशः कदा भोजनं करोति ?
(ग) यानं पञ्चवादने आगच्छति ।
-………………………?
उत्तरम्:
यानं कदा आगच्छति?
(घ) गोपालः षड्वादने गोदोहनं करोति ।
-………………………?
उत्तरम्:
गोपालः कदा गोदोहनं करोति ?
(ङ) माता दशवादने कार्यालयं गच्छति ।
उत्तरम्:
माता कदा कार्यालयं गच्छति ?
५. स्वस्य दिनचर्यां सरलवाक्यैः लिखन्तु ।
यथा – अहं प्रातः षड्वादने उत्तिष्ठामि । ……………… ।
– “अहं प्रातः षड्वादने उत्तिष्ठामि
– ……………… । ……………… ।
– ……………… । ……………… ।
– ……………… । ……………… ।
– ……………… । ……………… ।
– ……………… । ……………… ।
उत्तरम्:
अहम् प्रातः पञ्चवादने उत्तिष्ठामि ।
अहम् षड्वादने उद्यानं गच्छामि।
अहम् सार्ध षड्वादने स्नानादिकम् करोमि ।
अहम् सपाद-सप्तवादने प्रातराशम् करोमि ।
अहम् अष्ट-वादने विद्यालयम् गच्छामि।
६. वाक्येषु • शिष्टाचारपदं योजयन्तु ।
नियमपालनं सेवां मैत्रीभावः साहाय्यं सत्कारं दयाभाव:
यथा – युवक: मातापित्रोः सेवां करोति ।
(क) सा दुर्बलानां …………. करोति ।
उत्तरम्:
साहाय्यं
(ख) सर्वेषु प्राणिषु ……….. भवतु ।
उत्तरम्:
दयाभावः
(ग) सर्वे छात्रा : पाठशालायाः ……… कुर्वन्तु ।
उत्तरम्:
नियमपालनं
(घ) वयं सर्वे अतिथीनां ………… कुर्मः।
उत्तरम्:
सत्कारं
(ङ) परस्परं छात्रेषु ……… भवतु ।
उत्तरम्:
मैत्रीभावः
योग्यताविस्तरः
भारतीयज्ञान- परम्परायां समयः घटीयन्त्राणि च
प्राचीनभारते जनाः समयनिर्देशार्थं सूर्यस्य गतिं पश्यन्ति म। तस्य कृते ते बहुविधस्य विज्ञानस्य आविष्करणं कृतवन्तः । तादृशानि विज्ञानयन्त्राणि सामान्यतः वयं प्रसिद्धेषु देवालयेषु पश्यामः । यथा ओडिशाराज्ये कोणार्कक्षेत्रे विद्यमाने सूर्यमन्दिरे चक्राणि सन्ति ।
परियोजनाकार्यम् |
१. स्फोरकपत्रे घटीनां चित्राणि रचयन्तु तेषु विविधान् रङ्गान् पूरयन्तु संस्कृतेन समयं च लिखन्तु ।
२. मात्रा / पित्रा सहं चर्चां कृत्वा स्वस्या: / स्वस्य दिनचर्यां संस्कृतेन लिखन्तु ।
३. शिष्टाचारस्य विषये पञ्चानां श्लोकानां संग्रह कुर्वन्तु स्मरन्तु च ।
उत्तरम्:
(1) छात्राः स्वयमेव कुरुत ।
(2) मात्रा / पित्रा सह चर्चा कृत्वा स्वस्य दिनचर्या ।
अहम् प्रातः पञ्चवादने उत्तिष्ठामि । मम मात्रा सह योगासनं करोमि। अहम् पित्रा सह उद्याने भ्रमणाय प्रतिदिनं गच्छामि। तदनंतरम् शौचं स्नानादिकं कृत्वा प्रातराशं करोमि । ततः सप्तवादने पित्रा सह विद्यालयम् गच्छामि । विद्यालयात् आगत्य द्विवादने भोजनं कृत्वा स्वाध्ययनं करोमि। सायं पञ्च-वादने मित्रैः सह खेलितुम् क्रीडाक्षेत्रं
गच्छामि । पुनः गृहम् आगत्य अष्ट-वादने रात्रिभोजनं सपरिवारं करोमि ।
(3) शिष्टाचारस्य पञ्चश्लोकाः
- सर्वलक्षणहीनः अपि यः स्यात् आचारवान् नरः । श्रद्धावान् अनसूयः च शतं वर्षाणि जीवति ।।
- अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः । चत्वारि तस्य वधन्ते आयुर्विद्या यशोबलम् ||
- नरस्याभरणं रूपं रूपस्याभरणं गुणः । गुणस्याभरणं ज्ञानं ज्ञानस्याभरणं क्षमा ।।
- सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यप्रियम्। प्रियं च नामृतं ब्रूयात् एषः धर्मः सनातनः ।।
- विद्या ददाति विनयं विनयाद् याति पात्रताम् । पात्रत्वाद् धनमाप्नोति धनाद् धर्मः ततः सुखम् ।।
पठित-अवबोधनम्
१. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत-
अहम् सप्तवादने प्रार्थनां करोमि, गीतापाठं च करोमि । तदनन्तरम् मातुः पितुः च चरणवन्दनं करोमि । अहम् सार्ध – सप्तवादने प्रातराशं करोमि । तदनन्तरम् अष्टवादने विद्यालयं गच्छामि ।
प्रश्ना:-
प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(i) सा अष्टवादने कुत्र गच्छति ?
उत्तरम्:
विद्यालयं
(ii) सा सार्ध – सप्तवादने किम् करोति ?
उत्तरम्:
प्रातराशं
(iii) किम् सा प्रार्थनां करोति ?
उत्तरम्:
आम्
(iv) मातुः पितुः च किम् करोति ?
उत्तरम्:
चरणवन्दनम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) सा सप्तवादने किम् – किम् करोति ?
उत्तरम्:
सा सप्तवादने प्रार्थनां गीतापाठं च करोति ।
III. निर्देशानुसारं उत्तरत-
(i) ‘गच्छामि’ इति पदे कः धातुः ?
(क) गम्
(ख) गच्
(ग) गच्छ
(घ) गच्छामि
उत्तरम्:
(क) गम्
(ii) ‘करोमि ‘ इत्यत्र कः लकारः ?
(क) लोट्
(ख) लङ्
(ग) लट्
(घ) लृट्
उत्तरम्:
(ग) लट्
२. प्रश्ननिर्माणम्-
रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(i) सा दिनचर्याम् वदति ।
उत्तरम्:
का दिनचर्याम् वदति ?
(ii) स: जलम् पिबति ।
उत्तरम्:
सः किम् पिबति ?
(iii) सः सप्तवादने विद्यालयं गच्छति ।
उत्तरम्:
सः सप्तवादने कुत्र गच्छति ?
(iv) सः पञ्चवादने उत्तिष्ठति ।
उत्तरम्:
सः कदा उत्तिष्ठति?
(v) तस्य नाम सन्दीपः अस्ति ।
उत्तरम्:
कस्य नाम सन्दीपः अस्ति ?
३. समयं संख्याभिः लिखत-
(i) पादोन-अष्टवादनम्।
उत्तरम्:
07:45
(ii) सार्ध-पञ्चवादनम्।
उत्तरम्:
05:30
(iii) सपाद – पञ्चवादनम् ।
उत्तरम्:
05:15
(iv) पादोन- नववादनं ।
उत्तरम्:
08:45
(v) द्वादश वादनम्।
उत्तरम्:
12:00
(vi) सार्ध एकादशवादनम्।
उत्तरम्:
11:30
४. उचितैः अर्थैः सह मेलनं कुरुत-
उत्तरम्:
