Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 9 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 9 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति ।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम् – 25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना’ उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
ह्यः रविवासरः आसीत्। अस्मात् कारणात् विद्यालयेषु कार्यालयेषु च अवकाशः आसीत् । ह्यः चित्रसेनः परिवारेण सह वनभोजाय यमुना-कुञ्जम् अगच्छत्। यमुना- कुञ्जम् विशालम् उपवनम् अस्ति। उपवनस्य परिसरे एकः जलाशयः अस्ति । जलाशयस्य जले सुरम्या वर्तकाः तरन्ति। जलाशयं परितः स्थिताः बालकाः वर्तकान् पश्यन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति । उपवने अनेके जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति, उपवनस्य च शोभां दृष्ट्वा हृष्यन्ति । भ्रमणेन ज्ञानं वर्धयति । परस्परसहयोगस्य भावना अपि उत्पन्नं भवति । नयय स्नेहेन एव परस्परं व्यवहारं कुर्मः । अनेन अनेके उत्तमगुणाः अपि जनेषु वर्धयन्ति । अतः भ्रमणं अस्माकं जीवनस्य प्रधानम् अंगम् अस्ति ।
I. एकपदेन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) ह्यः कः वासरः आसीत्?
उत्तर:
रविवासर
(ii) यमुना- कुञ्जम् कीदृशम् उपवनम् अस्ति
उत्तर:
विशालम्
(iii) भ्रमणेन किं वर्धयति ?
उत्तर:
ज्ञानं
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(i) बालकाः कथं प्रसन्नाः भवन्ति ?
उत्तर:
जलाशयं परितः स्थिताः बालकाः वर्तकान् पश्यन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति ।
(ii) अस्माकं जीवनस्य प्रधानम् अंगम् किम् अस्ति ?
उत्तर:
अस्माकं जीवनस्य प्रधानं अंगम् भ्रमणम् अस्ति।
(iii) चित्रसेनः परिवारेण सह कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर:
चित्रसेनः परिवारेण सह वनभोजाय यमुना- कुञ्जम् अगच्छत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत ।
(इस अनुच्छेद का उचित शीर्षक लिखिए |)
उत्तर:
उपवनस्य भ्रमणम् / रमणीयम् उपवनम् ।
IV. यथा निर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘अगच्छत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) चित्रसेन
(ख) यमुना
(ग) परिवारेण
(घ) उपवनम्
उत्तर:
(क) चित्रसेन
(ii) ‘उद्यानम्’ इति पदस्य पर्यायः गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) अवकाश:
(ख) उपवनम्
(ग) परिसरे
(घ) यमुना
उत्तर:
(ख) उपवनम्
(iii) ‘जलाशय: एक:’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम् ?
(क) कुर्मः
(ख) अनेके
(ग) एकः
(घ) ह्य
उत्तर:
(ग) एकः
(iv) ‘अद्य’ इति अव्ययस्य कृते किम् अव्ययपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) ह्यः
(ख) स्नेह
(ग) एकः
(घ) अनेके
उत्तर:
(क) ह्यः
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. मातरं प्रति लिखितम् अध: पत्रं मज्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(माता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मत्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुन: लिखिए।)
(i) ………
शिमलात:,
दिनाङ्क: ………
परमपूज्यमातः!
सादरं प्रणामाः।
अहं कुशल: अत्र तत्रापि कामये। भवत्या: पत्रम् प्राप्य मनसि सन्तोषः (ii) ………। मम भ्राता (iii) ……. स्वस्थ: इति हर्षस्य विषयः। सः मम अध्यनस्य (iv)…. च विषये चिन्तितः आसीत्। अहं पज्चवादने (v) …. यथानिर्दिष्ट्ट
(vi) ………. करोमि (vii) …….. च पठामि। नववादने विद्यालयं (viii) ……..। चतुर्वादने (ix) ……… आगच्धमि। सप्तवादने गृहकार्य करोमि। पितृमह्नभागनां प्रणामा: कथनीया:।
भवत्या: आज्ञापालक: (x) ……… ।
प्रदीप:
मज्जूषा-पुत्रः, विद्यालयात्, व्यायामं, स्वास्थ्यस्य, जातः, कावेरीछात्रावासः, इदानीम्, तदनन्तरं, उत्थाय, गच्छामि
उत्तर :
(i) कावेरी छात्रावास:
(ii) जात:
(iii) इदानीम्
(iv) स्वास्थस्य
(v) उत्थाय
(vi) व्यायामं
(vii) तद्नन्तरं
(viii) गच्छामि
(ix) विद्यालयात्
(x) पुत्र:
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत ।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए ।) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
[मञ्जूषा अत्र, एतत, पर्वताः, सूर्योदयः, गृहे, जले, द्वे, चित्र, मत्स्यौ, वृक्षौ, पुष्पाणि, तरतः, अस्ति, वातावरणं, च रविकिरणाः, गृहे, भवति, ग्रामस्य, तत्र, चित्रे, द्वौ, सन्ति ।
उत्तर:
(i) एतत् चित्रं ग्रामस्य अस्ति ।
(ii) अत्र द्वौ वृक्षौ द्वे च गृहे सन्ति ।
(iii) चित्रे सूर्योदयः भवति ।
(iv) जले द्वौ मत्स्यौ तरतः ।
(v) तत्र पर्वताः सन्ति ।
अथवा
‘गृहजनानां सह भ्रमणम्’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया न्यूनातिन्यून पञ्चभिः संस्कृत वाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(इस विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए ।)
‘गृहजनानां सह भ्रमणम्’
(‘गृहजनों के साथ भ्रमण ‘ )
[मञ्जूषा भगिनी, माता, भ्राता, माता- -पिता, नर्तनम्, आनन्दप्रदम्, मनोरञ्जकम्, उपवनम्, सहभोजनम्, एकत्र समय यापनम्, मिलित्वा, मम्, बालकाः ।
उत्तर:
(i) एकदा अहं गृहजनानां सह भ्रमणार्थम् उपवनम् अगच्छम् ।
(ii) तत्र मम माता-पिता, भगिनी-भ्राता चापि अगच्छन् ।
(iii) तत्र अस्माभिः सहभोजनं कृतम्।
(iv) सर्वे मिलित्वा खेलनं, गायनं, नर्तनं इत्यादयः कृतम् ।
(v) सर्वे गृहजना सहैव समययापनं आनन्दप्रदं चाभवत् ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम, रचनात्मक) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) गोपाल गीत गाता है।
Gopal sings a song
(ii) हम सब सिनेमा देखते हैं।
We all watch movies.
(iii) रमा कल कोलकाता जायेगी।
Rama will go to Kolkata tomorrow.
(iv) कल श्याम कहाँ था ?
Where was Shyam yesterday?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
(vi) बच्चा भालू से डरता है।
The child fears from bear.
(vii) क्या वे सब पढ़ें?
Moy they study?
उत्तर :
अनुवाद:
(i) गोपालः गीतं गायति।
(ii) वयं चलचित्रं पश्यामः।
(iii) रमा श्व: कोलकातां/कोलकातानगरं गमिष्यति।
(iv) ह्यः श्यामः कुत्र आसीत्?
(v) यूयं कलमेन लिखत।
(vi) बाल: भल्लूकात् विभेति।
(vii) किं ते पठेयुः।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिपदं |
सन्धि-विच्छेदं वा कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधिपद अथवा संधि-विच्छेद कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) ग्रामेऽस्मिन् कः + चित् चौरः धावति ।
उत्तर:
कश्चित्
(ii) जगदीश्वरः बालकान् रक्षति।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरः
(iii) अस्मिन् संसारे मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ।
उत्तर:
मृगाः + चरन्ति
(iv) जगति सन्तोषः एव सत् + निधानम् भवति।
उत्तर:
सन्निधानम्
(v) सोऽपि तत्र गच्छति।
उत्तर:
सः + अपि
6. निम्नलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्चतुष्टयम्) 1 × 4 = 4 (निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स: स्थितप्रज्ञ इति को न जानाति।
(क) स्थिता प्रज्ञा यस्य स:
(ख) स्थितं प्रज्ञं यस्य स:
(ग) स्थितः प्रज्ञ यस्य स:
उत्तर :
(ग) स्थितः प्रज्ञः यस्य सः।
(ii) मुनि: राजानं यथेष्टम् अभ्यनन्द्रत्।
(क) इश्टेन अनतिक्रम्य
(ख) इष्टाय अनतिक्रम्य
(ग) इस्टं अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य।
(iii) कुशलवौ रामम् प्रणमतः।
(क) कुशः च लवः च
(ख) कुशम् लव च
(ग) कुशः लवौ च
उत्तर :
(क) कुशः च लवः च।
(iv) स भारस्य वेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भरवेदना:
(ख) वेदनाभारेण
(ग) भारवेदनया
उत्तर :
(ग) भारवेदनया
(v) रामः मृगस्य पश्चात् गच्छति।
(क) अनुमृगम्
(ख) मृगपश्चात्
(ग) अनुमृग:
उत्तर :
(क) अनुमृगम्
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके विकल्पों में से उचित उत्तर चुनिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अश्वः गति + मतुप् अस्ति ।
(क) गतिमान्
(ख) गतमान्
(ग) गतिमतु
(घ) गतिमात्
उत्तर:
(क) गतिमान्
(ii) रणे वीरत्व प्रदर्शनीयम् ।
(क) वीरता + त्व
(ख) वीर + त्व
(ग) वीरम् + ता
(घ) वीर: + त्व
उत्तर:
(ख) वीर + त्व
(iii) वृद्ध + टाप् शनै: शनैः गच्छति ।
(क) वृद्धता
(ख) वृद्धटा
(ग) वृद्धा
(घ) वृद्धौ
उत्तर:
(ग) वृद्धा
(iv) दुष्यन्तः शीलवान् राजा आसीत् ।
(क) शील + तल्
(ख) शील + वान्
(ग) शील + मतुप्
(घ) शीलः + मतुप्
उत्तर:
(ग) शील + मतुप्
(v) व्यवहारे मृदु + त्व भवेत् ।
(क) मृदुत्व
(ख) मृदुम्
(ग) मृदुतः
(घ) मृदुलः
उत्तर:
(क) मृदुत्व
8. मञ्जूषायां प्रदतैः पदैः वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत- 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके निम्नलिखित संवाद को पुनः लिखिए।)
गणेश: – सुरेश! किं त्वं रामायणं पठसि ?
सुरेश: – आम् (i) ……….रामायणं पठ्यते।
गणेश: – किं त्वं श्लोकान् स्मरसि ?
सुरेश: – आम् ! मया (ii) ……..अपि स्मर्यन्ते।
गणेश: – किम् कक्षायाम् आचार्य: कथाम् पाठयति ?
सुरेश: – आम् कक्षायाम् आचार्येण कथा (iii) ……. ।
मज्जूषा-पाठ्यते, मया, श्लोका:
अथवा
अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्यपरिवर्तनं कुरुत (केवलं प्रश्नत्रयम्)
(निम्नलिखित वाक्यों का वाच्य परिवर्तन कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वं पुस्तकं पठसि।
(ii) शिशुना पय: पीयते।
(iii) अहं विद्यालयं गच्छामि।
(iv) गीतया गीतं गीयते।
(v) रमा संकल्पं करोति।
उत्तर :
वाच्यपरिवर्तनम्
(i) मया
(ii) श्लोका:
(iii) पाठ्यते।
अथवा
(i) त्वया पुस्तकं पठ्यते।
(ii) शिशुः पयः पिबति।
(iii) मया विद्यालयं गम्यते।
(iv) गीता गीतं गायति।
(v) रमया सड्कल्प; क्रियते।
9. प्रदत्तविकल्पेभ्यः समुचितं कालबोधकशब्दं चिनुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(दिए गए विकल्पों में से उचित कालबोधक शब्द चुनिए ।)
(केवल चार प्रश्न)
(i) रमा (12 : 15) ………. वादने नृत्यं करोति ।
उत्तर:
सपादद्वादश
(ii) सा (3 : 30) ………. वादने विद्यालयात् आगच्छति ।
उत्तर:
सार्धत्रि
(iii) सा (5 : 00) …………. वादने अध्ययनं करोति ।
उत्तर:
पञ्च
(iv) सा (6 : 45) ………… वादने दूरदर्शनं पश्यति।
उत्तर:
पादोनसप्त
(v) (8:00) ………… वादने सा भोजनं करोति ।
उत्तर:
अष्ट
10. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि मंजूषा प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नषट्कम्)
(मज्ञूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल छः प्रश्न) 1 / 2 × 6 = 3
(क) विद्यालये अवकाश: भविष्यति।
(ख) रविवासरः अस्ति।
(ग) पत्रवाहक: पत्राणि दातुं गच्छति।
(घ) यदि मेघः गर्जति मयूरा: नृत्यन्ति।
(ङ) अहम् आंग्लभाषां पद्यमि।
(च) सा गणितम् पठितुम् इच्छति?
(छ) निरीक्षकेन निर्णय: न करणीयः।
(ज) त्वम् अत्र श्रमं करोषि।
मज्जूषा-कदा, सहसा, वृथा, अपि, तहि, श्वः, अद्य, इदानीम्
उत्तर :
(क) श्व:
(ख) अद्य
(ग) इदानीम्
(घ) तर्हि
(ङ) अपि
(च) कदा
(छ) सहसा
(ज) वृथा
11. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चिनुत (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद विकल्पों में से चुनिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) किं साश्वः आगच्छत?
(क) आगमिष्यति
(ख) आगच्छथः
(ग) आगच्छतः
(घ) अमिष्यथः
उत्तर:
(क) आगमिष्यति
(ii) सा छात्रः फलं खादति ।
(क) ते
(ख) सः
(ग) ताः
(घ) तौं
उत्तर:
(ख) सः
(iii) रमा कलमातु लिखति ।
(क) कलमानि
(ख) कलमम्
(ग) कलमेन
(घ) कलनम्
उत्तर:
(ग) कलमेन
(iv) भवान् कुत्र गच्छामि ?
(क) गच्छथः
(ख) गच्छम:
(ग) गच्छति
(घ) गच्छामि
उत्तर:
(ग) गच्छति
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-
पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्यु; तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तद्वैव कश्चिद् तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन: केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतों किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए)(केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क: आसीत् ?
(ii) कस्य आभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत्?
(iii) न्यायालये कः समागत्य न्यवेदयत् ?
उत्तर :
(i) बंकिमचन्द्र:
(ii) प्रमाणाभावात् / प्रमाणस्य
(iii) कर्मचारी
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः कयोः शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्?
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत् ?
(iii) सर्व वृत्तमवगत्य के निर्दोषम् अमन्यत?
उत्तर :
(i) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्त च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेद्यत् यत् इत: कोशद्वयान्तराले कश्चिज्जन: केनापि हतः।
(iii) न्यायाधीशः बंकिमचन्द्र: सवं वृत्तान्तम् अवगत्य तं निर्दोषम् अयन्यत।
(स) प्रदत्त विकल्पेथ्य उचितम् उत्तरम् चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘निरापराधम्’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) दोषभाजनम्
(ख) निर्दोषम्
(ग) सदोषम्
उत्तर :
(ख) निर्दोषम्
(ii) ‘श्रुतवान्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) व्योमेशचन्द्र:
(ख) रमेशचन्द्र:
(ग) बंकिमचन्द्र:
उत्तर :
(ग) बंकिमचन्द्र:
(iii) ‘दिने’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) अग्रिमे
(ख) अन्येद्यु:
(ग) तत:
उत्तर :
(क) अग्रिमे
(iv) ‘न्यायाधीशः’ इति पदस्य किं क्रियापदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) न्यवेदयत्
(ख) आदिष्टवान्
(ग) स्थापितवान्
उत्तर :
(ख) आदिष्टवान्।
13. अधोलिखित पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए |)
पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता ।।
अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि ।
तदेबाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः ।।
I. एकपदेन उत्तरं लिखत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) पिता कस्मै विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पुत्राय
(ii) कः पुत्राय विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पिता
(iii) नरस्य चित्ते किं भवेत् ?
उत्तर:
अवक्रता
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) पिता पुत्राय कदा महत् विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति ।
(ii) अवक्रता यथा चित्ते तथा कुत्र भवेत् ?
उत्तर:
अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेत् ।
(iii) महात्माभिः चित्ते वाचि च अवक्रतां किम् उच्यते ?
उत्तर:
महात्माभिः चित्ते वाचि च अवक्रतां समत्वं कथ्यते ।
III निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) महत् इतिपदं कस्य पदस्य विशेषणम् ?
उत्तर:
विद्याधनम्
(ii) ददाति इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
यच्छति
(iii) ‘सरलता’ इत्यर्थे श्लोके किम् पदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अवक्रता
14. अधोलिखितं नाद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! प्रीताभ्य: प्रकृतिभ्य: प्रतिप्रियमिच्छन्ति राजानः।
चन्दनदास:- आज्ञापयतु आर्य:, किं कियत् च अस्मज्जनदिष्यते इति।
चाणक्य: – भो श्रेष्ठिन् ! चन्द्रगुप्तराज्यमिद् न नन्दराज्यम्। नन्दस्यैव अर्थसम्बन्ध: प्रीतिमुत्पादयति। चन्द्रगुप्तस्य तु भवतामपरिक्लेश एव।
चन्दनदास:- (सहर्षम्) आर्य ! अनुगृहीतो डस्मि।
चाणक्यः – भो श्रेष्ठिन्! स चापरिक्लेशः कथमाविर्भवति इति ननु भवता प्रश्रव्या: स्मः।
चन्दनदास: – आज्ञपयतु आर्य:।
चाणक्यः – राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव।
चन्दनदास:- आर्य क: पुनरधन्यो राज्ञो विरुद्ध इति आर्येणावगम्यते ?
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(क) चाणक्यः चन्दनदासं किं कथयित्वा सम्बोधयति ?
(ख) कस्य एव अर्थसम्बन्धः प्रीतिम् उत्पादयति ?
(ग) भवताम् परिक्लेशः एव कस्य प्रीतिम् जनयति ?
उत्तर :
(क) भो श्रेष्ठिन्
(ख) नन्दस्य
(ग) चन्द्र गुप्तस्य
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम) 1 × 1 = 1
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल एक प्रश्न)
(क) प्रीताभ्य: प्रकृतिभ्य: राजानः किम् इच्छन्ति।
उत्तर :
प्रीताभ्यः प्रकृतिभ्यः राजानः प्रतिप्रियमिच्छन्ति।
(ख) ‘राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव’ इति श्रुत्वा चन्द्नदास: किं कथयति ?
उत्तर :
‘राजनि अविरुद्धवृत्तिर्भव’ इति श्रुत्वा चन्दनदासः कथयति, आर्य: क: पुनरध्यौ।
(स) प्रदत्यविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(दिए गए विकल्पों में से उचित उत्तर चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) नाटयांशे ‘आविर्भवति’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् ?
(क) अर्थसम्बन्धः
(ख) अपरिक्लेशः
(ग) अविरुद्धवृत्तिः
उत्तर :
(ख) अपरिक्लेश:
(ii) ‘चन्द्रगुप्तराज्यम् इदम्’ इत्यत्र विशेष्यपदं किम् ?
(क) चन्द्रगुप्तराक्यम्
(ख) राज्यम्
(ग) इदम्
उत्तर :
(क) चन्द्रगुप्तराज्यम्
(iii) नाटयांशे ‘विरुद्धवृत्ति:’ इत्यस्य किं विलोमपद प्रयुक्तम् ?
(क) अपरिक्लेशः
(ख) अविरुद्धवृत्तिः
(ग) अर्थसम्बन्ध:
उत्तर :
(ख) अविरुद्धवृत्ति:
(iv) ‘अर्थसम्बन्धः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापद गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) उत्पादयति
(ख) प्रसारयति
(ग) आविर्भवति
उत्तर :
(क) उत्पादयति
15. रेखाङ्कित पदानां आधृत्य प्रश्नवाचकं पदं चिनुत । (केवलं प्रश्नपञ्चमम्) (केवलं प्रश्नषट्कम् ) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्नवाचक पद चुनिए) (केवल पाँच प्रश्न)
(i) सा निजबुद्ध्या व्याघृस्य भयात् विमुक्ता ।
उत्तर:
कस्य
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णम् धाविता ।
उत्तर:
का
(iii) युवां व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ।
उत्तर:
किमर्थम्
(iv) व्याघ्रः जम्बुकं निजगले बद्ध्वा सत्वरं गच्छति ।
उत्तर:
कम्
(v) सः मानुषाद् अपि बिभेति ।
उत्तर:
कस्मात्
16. मञ्जूषातः समुचित पदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकयो: अन्वयं पूरयत- 1 / 2 × 4 = 2
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा कीजिए।)
(i) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता।।
अन्वयः-पिता पुत्राय (i)…… महत् विद्याधनं (ii)…… । अस्य (पुत्रस्य) पिता किं (iii)……. तेपे इति उक्ति: (iv)……. ।
(ii)……. त्यक्त्वा धर्मप्रदां वाचं परुषां योडभ्युदीरयेत्।
परित्यज्य फलं पक्वं भुड्क्तेडकक्वं विमूढधी:॥
अन्वयः-यः धर्मप्रदाम् (i)…… त्यक्त्वा (ii) …… य: अभ्युदीरयेतु, (स:) विमूढधी: (iii) ……. फलं परित्यज्य अपक्वम् (फलं) (iv) ……. ।
मञ्जूषा-भुङ्क्ते, तत्कृत्तता, यच्छति, पक्वम्, वाचम्, बाल्ये, तपः, परुषाम्
अथवा
मऊ्जूषाया: साहाख्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत।
(मक्जूषा की सह्यायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युध्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥
भावार्थ:-इदं सत्यमेव यत् (i)…… तु मानवानां शरीरेषु स्थितः (ii) …… शत्रु: अस्ति। यतः शरीरे आलस्यकारणात् मानवस्य विकासगतिः स्थिरा भवति। मानवानां कृते जगति (iii)…… कोऽपि बन्धुः नास्ति। मानवः उद्धमं कृत्वा एवं निरन्तरं विकासं करोति, अनेन कदापि (iv) …… न….न भवति।
मञ्जूषा-दु :खितः, उद्यमसम :, आलस्यम, महान्
उत्तर :
अन्वय: –
(i) (i) बाल्ये
(ii) यच्छति
(iii) तप:
(iv) तत्कृतज्ञता
(ii) (i) वाचम्
(ii) परूषाम्
(iii) पक्वम्
(iv) भुङ्क्ते
अथवा
भावार्थम् –
(i) आलस्यम्
(ii) महान्
(iii) उद्यमसम:
(iv) दु:खित:
17. अधोलिखित कथाशं समुचितक्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति ।
(ii) एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजंतून् दृष्ट्वा सिंहः पृच्छति ।
(iii) एक: सिंह सुखेन विश्राम्यते ।
(iv) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति च ।
(v) एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति ।
(vi) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्ष मिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(vii) क्रुद्ध सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः ।
(viii) सिंह; किमपि कर्तुं असमर्थः एव तिष्ठति
उत्तर:
(iii) एक: सिंह सुखेन विश्राम्यते ।
(v) एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति ।
(vii) क्रुद्ध सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढ़ |
(i) अपरः वानरः सिंहस्य कर्णभाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति ।
(iv) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति च।
(viii) सिंहः किमपि कर्तुं असमर्थ: एवि तिष्ठति ।
(vi) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्ष मिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(ii) एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजंतून् दृष्ट्वा सिंहः पृच्छति।
18. ‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायपदानि ‘ख’ स्तम्भे लिखितानि सन्ति तानि यथा क्रमेण समक्षं लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(‘क’ स्तम्भ में लिखे शब्दों के पर्यायपद ‘ख’ स्तम्भ में लिखे हैं। उनको यथासमक्ष लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
| ‘क’ | ‘ख’ |
| (i) सुहद् | सूर्य: |
| (ii) गज: | शरीरम् |
| (iii) सविता | कुऊ्जर: |
| (iv) गात्रम् | मित्रम् |
उत्तर :
| ‘क’ | ‘ख’ |
| (i) सुहृद: | मित्रम् |
| (ii) गज: | कुक्जर: |
| (iii) सविता | सूर्य: |
| (iv) गात्रम् | शरीरम् |
अथवा
अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कितपदानां प्रसडानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत:-(केवलं प्रश्नत्रयम)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वया दुष्टः हन्तव्यः इति।
(क) मारणीय:
(ख) पालनीय:
(ग) ध्येय:
उत्तर :
(क) मारणीय:
(ii) आवयोः वशंस्य कर्ता सहस्रदीधिति: एव।
(क) चन्द्र:
(ख) शिव:
(ग) भानु:
उत्तर :
(ग) भानु:
(iii) अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।
(क) सत्यम्
(ख) मिथ्या
(ग) मन्दम्
उत्तर :
(ख) मिथ्या
(iv) दुर्बल: बलीवर्द: जवेन गन्तुम् अशक्तः।
(क) द्रुतगत्या
(ख) काठिन्येन
(ग) ताडनेन
उत्तर :
(क) द्वुतगत्या