Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 9 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 9 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति ।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम् – 25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना’ उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
ह्यः रविवासरः आसीत्। अस्मात् कारणात् विद्यालयेषु कार्यालयेषु च अवकाशः आसीत् । ह्यः चित्रसेनः परिवारेण सह वनभोजाय यमुना-कुञ्जम् अगच्छत्। यमुना- कुञ्जम् विशालम् उपवनम् अस्ति। उपवनस्य परिसरे एकः जलाशयः अस्ति । जलाशयस्य जले सुरम्या वर्तकाः तरन्ति। जलाशयं परितः स्थिताः बालकाः वर्तकान् पश्यन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति । उपवने अनेके जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति, उपवनस्य च शोभां दृष्ट्वा हृष्यन्ति । भ्रमणेन ज्ञानं वर्धयति । परस्परसहयोगस्य भावना अपि उत्पन्नं भवति । नयय स्नेहेन एव परस्परं व्यवहारं कुर्मः । अनेन अनेके उत्तमगुणाः अपि जनेषु वर्धयन्ति । अतः भ्रमणं अस्माकं जीवनस्य प्रधानम् अंगम् अस्ति ।
I. एकपदेन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) ह्यः कः वासरः आसीत्?
उत्तर:
रविवासर
(ii) यमुना- कुञ्जम् कीदृशम् उपवनम् अस्ति
उत्तर:
विशालम्
(iii) भ्रमणेन किं वर्धयति ?
उत्तर:
ज्ञानं
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(i) बालकाः कथं प्रसन्नाः भवन्ति ?
उत्तर:
जलाशयं परितः स्थिताः बालकाः वर्तकान् पश्यन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति ।
(ii) अस्माकं जीवनस्य प्रधानम् अंगम् किम् अस्ति ?
उत्तर:
अस्माकं जीवनस्य प्रधानं अंगम् भ्रमणम् अस्ति।
(iii) चित्रसेनः परिवारेण सह कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर:
चित्रसेनः परिवारेण सह वनभोजाय यमुना- कुञ्जम् अगच्छत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षक लिखत ।
(इस अनुच्छेद का उचित शीर्षक लिखिए |)
उत्तर:
उपवनस्य भ्रमणम् / रमणीयम् उपवनम् ।
IV. यथा निर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘अगच्छत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) चित्रसेन
(ख) यमुना
(ग) परिवारेण
(घ) उपवनम्
उत्तर:
(क) चित्रसेन
(ii) ‘उद्यानम्’ इति पदस्य पर्यायः गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) अवकाश:
(ख) उपवनम्
(ग) परिसरे
(घ) यमुना
उत्तर:
(ख) उपवनम्
(iii) ‘जलाशय: एक:’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम् ?
(क) कुर्मः
(ख) अनेके
(ग) एकः
(घ) ह्य
उत्तर:
(ग) एकः
(iv) ‘अद्य’ इति अव्ययस्य कृते किम् अव्ययपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) ह्यः
(ख) स्नेह
(ग) एकः
(घ) अनेके
उत्तर:
(क) ह्यः
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. स्वं चन्द्रप्रकाशः मत्वा रा. उ. मा. विद्यालयः, जयपुरस्य प्रधानाध्यापकाय दिनद्वयस्य अवकाशाय लिखिते प्रार्थना पत्रे मञ्जूषात् उचित पदैः चित्वा पूरयत । (1/2 × 10 = 5 अङ्काः)
(स्वयं को चन्द्रप्रकाश मानकर रा.उ. मा. विद्यालय, जयपुर के प्रधानाचार्य को दो दिन के अवकाश के लिए लिखे गए प्रार्थना-पत्र को मञ्जूषा से उचित शब्द चुनकर पूरा कीजिए ।)
परीक्षा भवन:
दिनाङ्क …….
(i) ……….,
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापक महोदयः
रा. उ. मा. विद्यालय
(ii) …….(राजस्थानम्)
विषयः प्रधानाध्यापकाय दिनद्वयस्य अवकाशाय
महोदया : !
(iii) ……… निवेदनमस्ति यत् (iv) …….. गृहे (v) ………. कार्यं वर्तते । अस्मात् अहं विद्यालये (vi) ……….. न शक्नोमि । (vii) …..दिनांक 3/8/20xx तः 4/8/20xx (viii) …………. दिनद्वयस्य (ix) ……… दत्त्वा मामनुग्रहिष्यन्ति श्रीमन्तः ।
भवतामाज्ञाकारी शिष्यः
(x)………….
कक्षा दशमी
[मञ्जूषा जयपुरम्, आगन्तुम्, अत्यावश्यकं, अवकाशं, मम, पर्यन्तं, चन्द्रप्रकाशः, सेवायाम्, सविनयं, अतः।
उत्तर:
परीक्षा भवन:
दिनाङ्क …….
(i) सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापक महोदयः
रा. उ. मा. विद्यालय
(ii) जयपुरम् (राजस्थानम्)
विषयः प्रधानाध्यापकाय दिनद्वयस्य अवकाशाय
महोदया : !
(iii) सविनयं निवेदनमस्ति यत् (iv) मम गृहे (v) अत्यावश्यकं कार्यं वर्तते । अस्मात् अहं विद्यालये (vi) आगन्तुम् न शक्नोमि । (vii) अतः दिनांक 3/8/20xx तः 4/8/20xx (viii) पर्यन्तं दिनद्वयस्य (ix) अवकाशं दत्त्वा मामनुग्रहिष्यन्ति श्रीमन्तः ।
भवतामाज्ञाकारी शिष्यः
(x) चन्द्रप्रकाशः
कक्षा दशमी
3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत ।
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए ।) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
[मञ्जूषा अत्र, एतत, पर्वताः, सूर्योदयः, गृहे, जले, द्वे, चित्र, मत्स्यौ, वृक्षौ, पुष्पाणि, तरतः, अस्ति, वातावरणं, च रविकिरणाः, गृहे, भवति, ग्रामस्य, तत्र, चित्रे, द्वौ, सन्ति ।
उत्तर:
(i) एतत् चित्रं ग्रामस्य अस्ति ।
(ii) अत्र द्वौ वृक्षौ द्वे च गृहे सन्ति ।
(iii) चित्रे सूर्योदयः भवति ।
(iv) जले द्वौ मत्स्यौ तरतः ।
(v) तत्र पर्वताः सन्ति ।
अथवा
‘गृहजनानां सह भ्रमणम्’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया न्यूनातिन्यून पञ्चभिः संस्कृत वाक्येषु एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(इस विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए ।)
‘गृहजनानां सह भ्रमणम्’
(‘गृहजनों के साथ भ्रमण ‘ )
[मञ्जूषा भगिनी, माता, भ्राता, माता- -पिता, नर्तनम्, आनन्दप्रदम्, मनोरञ्जकम्, उपवनम्, सहभोजनम्, एकत्र समय यापनम्, मिलित्वा, मम्, बालकाः ।
उत्तर:
(i) एकदा अहं गृहजनानां सह भ्रमणार्थम् उपवनम् अगच्छम् ।
(ii) तत्र मम माता-पिता, भगिनी-भ्राता चापि अगच्छन् ।
(iii) तत्र अस्माभिः सहभोजनं कृतम्।
(iv) सर्वे मिलित्वा खेलनं, गायनं, नर्तनं इत्यादयः कृतम् ।
(v) सर्वे गृहजना सहैव समययापनं आनन्दप्रदं चाभवत् ।
4. अधोलिखित वाक्यनाम् संस्कृतभाषायां अनूद्य लिखत । (केवलं पञ्चवाक्यम्) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) मोहन कल गाँव जाएगा।
Mohan will go to village tomorrow.
उत्तर:
मोहनः श्वः ग्रामं गमिष्यति ।
(ii) अर्चना भोजन पकाती है।
Archana cooks food.
उत्तर:
अर्चना भोजनं पचति।
(iii) घर के चारों ओर वृक्ष हैं।
Trees are all around the house.
उत्तर:
गृहं परितः वृक्षाः सन्ति
(iv) कन्या फल खाती है।
Girl eats fruit.
उत्तर:
कन्या फलं खादति ।
(v) राम और लक्ष्मण वन को गए।
Ram and Laxman went to forest.
उत्तर:
रामलक्ष्मणौ वनं गतवान्।
(vi) वह दूरदर्शन देखता है।
He watches television.
उत्तर:
सः दूरदर्शनं पश्यति ।
(vii) राधिका नृत्य करती है।
Radhika Dances.
उत्तर:
राधिका नृत्यति ।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिपदं |
सन्धि-विच्छेदं वा कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के संधिपद अथवा संधि-विच्छेद कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) ग्रामेऽस्मिन् कः + चित् चौरः धावति ।
उत्तर:
कश्चित्
(ii) जगदीश्वरः बालकान् रक्षति।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरः
(iii) अस्मिन् संसारे मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ।
उत्तर:
मृगाः + चरन्ति
(iv) जगति सन्तोषः एव सत् + निधानम् भवति।
उत्तर:
सन्निधानम्
(v) सोऽपि तत्र गच्छति।
उत्तर:
सः + अपि
6. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चिनुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अस्मिन् गृहे जनानाम् अभावः अस्ति।
(क) निर्जनम्
(ग) अभावजनाः
(ख) जनाभावः
(घ) जनानात्
उत्तर:
(क) निर्जनम्
(ii) शिवकेशवौ विद्यालयं गच्छति ।
(क) शिवं – केशव
(ख) शिवश्च केशश्च
(ग) शिवौ केशवौ
(घ) शिव केशवं
उत्तर:
(ख) शिवश्च केशश्च
(iii) अद्य गृहे प्रवेशः अस्ति ।
(क) गृहवेश:
(ख) गृहेप्रवेशम्
(ग) गृह प्रवेश:
(घ) गृह-प्रवेशाम्
उत्तर:
(ग) गृह प्रवेश:
(iv) स: बालक: जन्मांधः अस्ति।
(क) जन्मेन अन्धा
(ख) जन्मस्य अन्धः
(ग) जन्मात् अन्धः
(घ) जन्मस्य अन्धौ
उत्तर:
(ग) जन्मात् अन्धः
(v) गङ्गायाः समीपम् मम ग्रामम् अस्ति ।
(क) उपगङ्गम्
(ख) गंगा समीपम्
(ग) समीपगंगा
(घ) समीप्य गंगा
उत्तर:
(क) उपगङ्गम्
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके विकल्पों में से उचित उत्तर चुनिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) अश्वः गति + मतुप् अस्ति ।
(क) गतिमान्
(ख) गतमान्
(ग) गतिमतु
(घ) गतिमात्
उत्तर:
(क) गतिमान्
(ii) रणे वीरत्व प्रदर्शनीयम् ।
(क) वीरता + त्व
(ख) वीर + त्व
(ग) वीरम् + ता
(घ) वीर: + त्व
उत्तर:
(ख) वीर + त्व
(iii) वृद्ध + टाप् शनै: शनैः गच्छति ।
(क) वृद्धता
(ख) वृद्धटा
(ग) वृद्धा
(घ) वृद्धौ
उत्तर:
(ग) वृद्धा
(iv) दुष्यन्तः शीलवान् राजा आसीत् ।
(क) शील + तल्
(ख) शील + वान्
(ग) शील + मतुप्
(घ) शीलः + मतुप्
उत्तर:
(ग) शील + मतुप्
(v) व्यवहारे मृदु + त्व भवेत् ।
(क) मृदुत्व
(ख) मृदुम्
(ग) मृदुतः
(घ) मृदुलः
उत्तर:
(क) मृदुत्व
8. वाच्यस्य नियमानुगुणम् उचितं विकल्पं चिनुत ।
(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(वाच्य के नियमानुसार उचित विकल्प चुनिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) पिता-भवान् ………… पाठान् लिखित ? (किम्)
(क) पाठम्
(ख) कान
(ग) लेख:
(घ) लिखति
उत्तर:
(ख) कान
(ii) पुत्र:- अहं इतिहासस्य पाठान् ……. । ( लिख्)
(क) लिखति
(ख) लिखावः
(ग) लिखामि
(घ) लेख:
उत्तर:
(ग) लिखामि
(iii) पिता – भवता तदनंतरं किं …….. ? (कृ)
(क) क्रियते
(ख) कुर्वन्ति
(ग) कुर्वाणम्
(घ) क्रीडन्ते
उत्तर:
(क) क्रियते
(iv) पुत्र – अहं कंदुकेन ………..| (क्रीड्)
(क) क्रीडन्ते
(ख) क्रीडति
(ग) क्रीडामि
(घ) कुर्वाणम्
उत्तर:
(ग) क्रीडामि
9. प्रदत्तविकल्पेभ्यः समुचितं कालबोधकशब्दं चिनुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(दिए गए विकल्पों में से उचित कालबोधक शब्द चुनिए ।)
(केवल चार प्रश्न)
(i) रमा (12 : 15) ………. वादने नृत्यं करोति ।
उत्तर:
सपादद्वादश
(ii) सा (3 : 30) ………. वादने विद्यालयात् आगच्छति ।
उत्तर:
सार्धत्रि
(iii) सा (5 : 00) …………. वादने अध्ययनं करोति ।
उत्तर:
पञ्च
(iv) सा (6 : 45) ………… वादने दूरदर्शनं पश्यति।
उत्तर:
पादोनसप्त
(v) (8:00) ………… वादने सा भोजनं करोति ।
उत्तर:
अष्ट
10. वाक्यानुगुणम् उचिताव्ययपदं चिनुत ।
(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(वाक्यों के अनुसार उचित अव्यय पद चुनिए ।)
(केवल तीन प्रश्न)
[मञ्जूषा अद्य, ह्य, श्वः, इतस्ततः।
(i) पशवः वनक्षेत्र ……….. भ्रमन्ति।
उत्तर:
इतस्ततः
(ii) ………… रविवासरः अस्ति ।
उत्तर:
अद्य
(iii) ………… सोमवासरः भविष्यति ।
उत्तर:
श्व:
(iv) ……….. शनिवासरः आसीत्।
उत्तर:
ह्यः
11. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चिनुत (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद विकल्पों में से चुनिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) किं साश्वः आगच्छत?
(क) आगमिष्यति
(ख) आगच्छथः
(ग) आगच्छतः
(घ) अमिष्यथः
उत्तर:
(क) आगमिष्यति
(ii) सा छात्रः फलं खादति ।
(क) ते
(ख) सः
(ग) ताः
(घ) तौं
उत्तर:
(ख) सः
(iii) रमा कलमातु लिखति ।
(क) कलमानि
(ख) कलमम्
(ग) कलमेन
(घ) कलनम्
उत्तर:
(ग) कलमेन
(iv) भवान् कुत्र गच्छामि ?
(क) गच्छथः
(ख) गच्छम:
(ग) गच्छति
(घ) गच्छामि
उत्तर:
(ग) गच्छति
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखित गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान् । न्यायाधीशो बंकिमचंद्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्वं वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् मन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किंतु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत् । ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान् । अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ । तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः । तस्य मृतशरीरं राजमार्गं निकषा वर्तते । आदिश्यतां किं करणीयमिति । न्यायाधीशः आरक्षिणम अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
I. एकपदेन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अग्रिमे दिने आरक्षी चौर्याभियोगे तं कुत्र नीतवान् ?
उत्तर:
न्यायालयं
(ii) न्यायाधीशस्य नाम किम् ?
उत्तर:
बंकिमचंद्रः
(iii) कस्याभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत् ?
उत्तर:
प्रमाणाभावात्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कश्चिद् कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत् ?
उत्तर:
कश्चिद् कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः ।
(ii) मृतशरीरं कुत्र वर्तते ?
उत्तर:
मृत शरीरं राजमार्गं निकषा वर्तते।
(iii) न्यायाधीशः कं आनेतुमादिष्टवान् ?
उत्तर:
न्यायाधीशं आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘समीपम्’ इति पदस्य पर्याय पदं गद्यांशात् लिखत ।
उत्तर:
निकषा
(ii) ‘अग्रिमे दिने’ इत्यनयोः पदयोः विशेष्य पदं किम् ?
उत्तर:
दिने
(iii) ‘चोरिताया:’ मञ्जूषायाः इत्यनयोः पदयोः विशेषण पदं किम् ?
उत्तर:
चोरिताया
13. अधोलिखित पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए |)
पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताऽस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृतज्ञता ।।
अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेद् यदि ।
तदेबाहुः महात्मानः समत्वमिति तथ्यतः ।।
I. एकपदेन उत्तरं लिखत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) पिता कस्मै विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पुत्राय
(ii) कः पुत्राय विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पिता
(iii) नरस्य चित्ते किं भवेत् ?
उत्तर:
अवक्रता
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) पिता पुत्राय कदा महत् विद्याधनं यच्छति ?
उत्तर:
पिता पुत्राय बाल्ये महत् विद्याधनं यच्छति ।
(ii) अवक्रता यथा चित्ते तथा कुत्र भवेत् ?
उत्तर:
अवक्रता यथा चित्ते तथा वाचि भवेत् ।
(iii) महात्माभिः चित्ते वाचि च अवक्रतां किम् उच्यते ?
उत्तर:
महात्माभिः चित्ते वाचि च अवक्रतां समत्वं कथ्यते ।
III निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) महत् इतिपदं कस्य पदस्य विशेषणम् ?
उत्तर:
विद्याधनम्
(ii) ददाति इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
यच्छति
(iii) ‘सरलता’ इत्यर्थे श्लोके किम् पदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अवक्रता
14. अधोलिखित नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः:)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
सिंह: (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते ? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा ?
एकः वानरः यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः । राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तु भक्षकः । अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि ? अन्यः वानरः किं न श्रुता त्वया पञ्चतंत्रोक्तिः यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा । जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः ।।
काका: आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्य: ।
पिकः (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं यत्र तत्र का – का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि । न रूपम्, न ध्वनिरस्ति । कृष्णवर्णम् मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
I. एकपदेन उत्तरं लिखत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक पद में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः क्रोधेन गर्जति ?
उत्तर:
सिंह:
(ii) ‘अहं वनराज:’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
सिंह:
(iii) ‘त्वं वनराज: भवितुं सर्वथा अयोग्यः’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
वानरः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत । (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) रक्षकः कः भवति ?
उत्तर:
राजा तु रक्षकः भवति ।
(ii) कर्कशध्वनिना कः वातावरणं कलुषी करोति ?
उत्तर:
कर्कशध्वनिना काकः वातावरणं कलुषी करोति ।
(iii) उपहसन् कः कथयति ?
उत्तर:
पिकः उपहसन् कथयति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘रुदन्ति’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
हसन्ति
(ii) ‘यदि अहं कृष्णवर्णः’ इत्यस्मिन वाक्ये ‘अहं’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
काकाय
(iii) ‘नृत्यातिरिक्तं’ का तव विशेषता अत्र ‘तव’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
मयूराय
15. रेखाङ्कित पदानां आधृत्य प्रश्नवाचकं पदं चिनुत । (केवलं प्रश्नपञ्चमम्) (केवलं प्रश्नषट्कम् ) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्नवाचक पद चुनिए) (केवल पाँच प्रश्न)
(i) सा निजबुद्ध्या व्याघृस्य भयात् विमुक्ता ।
उत्तर:
कस्य
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णम् धाविता ।
उत्तर:
का
(iii) युवां व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ।
उत्तर:
किमर्थम्
(iv) व्याघ्रः जम्बुकं निजगले बद्ध्वा सत्वरं गच्छति ।
उत्तर:
कम्
(v) सः मानुषाद् अपि बिभेति ।
उत्तर:
कस्मात्
16. मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य अन्वये
रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के अन्वय में रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
प्रजासुखे सुखं राज्ञः प्रजानां च हिते हितम् ।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः प्रजानां तु प्रियं हितम् ।।
अन्वयः य: (i) ……….. प्रजासुखे (ii) ……. च हिते हितम् (iii) …….. न आत्म प्रियं हितम् प्रजानां तु (iv) ……. हितम् ।
[मञ्जूषा प्रजानां सुखं, प्रियं, राज्ञः ।
उत्तर:
(i) सुखं
(ii) प्रजानां
(iii) राज्ञः
(iv) प्रियं
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे
रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ के रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
प्राणिनां जायते हानिः परस्परंविवादतः ।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते ।।
भावार्थ: परस्परं (i) ……… प्राणिनां (ii) ……… जायते अन्योन्य (iii) ………. तेषां (iv) ……… प्रजायते ।
[मञ्जूषा सहयोगेन, लाभः, विवादतः, हानि।
उत्तर:
(i) विवादतः
(ii) हानि
(iii) सहयोगेन
(iv) लाभ:
17. अधोलिखित कथाशं समुचितक्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति ।
(ii) एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजंतून् दृष्ट्वा सिंहः पृच्छति ।
(iii) एक: सिंह सुखेन विश्राम्यते ।
(iv) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति च ।
(v) एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति ।
(vi) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्ष मिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(vii) क्रुद्ध सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः ।
(viii) सिंह; किमपि कर्तुं असमर्थः एव तिष्ठति
उत्तर:
(iii) एक: सिंह सुखेन विश्राम्यते ।
(v) एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति ।
(vii) क्रुद्ध सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढ़ |
(i) अपरः वानरः सिंहस्य कर्णभाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति ।
(iv) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति च।
(viii) सिंहः किमपि कर्तुं असमर्थ: एवि तिष्ठति ।
(vi) पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्ष मिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(ii) एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजंतून् दृष्ट्वा सिंहः पृच्छति।
18. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकुलम् उचितार्थं चिनुत । (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनिए ।) (केवल चार प्रश्न)
(i) एकदा स पिता तनूजस्य रूग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः ।
(क) वित्तस्य
(ग) गृहस्य
(ख) पुत्रस्य
(घ) भ्राता
उत्तर:
(ख) पुत्रस्य
(ii) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(क) विचित्रा
(ख) पदयात्रा
(ग) कल्याणप्रदा
(घ) वित्तस्य
उत्तर:
(ग) कल्याणप्रदा
(iii) चौरस्य पादध्वनिना अतिथि प्रबुद्धः जातः ।
(क) जागृतः
(ख) सुप्तः
(ग) भयभीत:
(घ) ज्ञात्वा
उत्तर:
(क) जागृतः
(iv) सर्वं वृतान्तम् अवगत्य सा तं निर्दोषम् अमन्यत्
(क) ज्ञात्वा
(ख) कृत्वा
(ग) गत्वा
(घ) सुप्तः
उत्तर:
(क) ज्ञात्वा