Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 8 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 8 with Solutions
समय : होरत्रयम्
पूर्णाङ्का: 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
एकदा कश्चित् नरः आखेटाय अगच्छत् ! सः सर्वदिनं वने अभ्रमत् किन्तु कम् अपि पशुं न अपश्यत् । सायंकाले यदा स्वगृहं प्रति आगच्छति स्म, तदा सः एकां पुत्रसहितां हरिणीम् अपश्यत् । ततः सः तस्याः शावकं गृहीत्वा अश्वस्य पृष्ठे बद्धवान् ! पुनः अश्वम् आरोह्य सः नरः किञ्चित् दूरं गत्वा अपश्यत् यत् पुत्रस्नेहेन व्याकुला सा मृगी अपि पुत्रम् अनुसरति स्म । सः अचिन्तयत् – एषा हरिणी स्व प्राणान् मोहं त्यक्त्वा पुत्रं रक्षितुम् इच्छति, अहो, एतां निराशां न करिष्यामि इति विचार्य स: मृगीशावकं अमुञ्चत्। हरिणी प्रसन्ना अभवत्।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्का:)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) नरः किमर्थम् अगच्छत् ?
उत्तर:
आखेटाय
(ii) नरः कं गृहीत्वां अश्वस्य पृष्ठे बद्धवान् ?
उत्तर:
शावकम्
(iii) पुत्रस्नेहेन व्याकुला मृगी कम् अनुसरित स्म ?
उत्तर:
पुत्रम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 ×2 = 4 अङ्का:)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सः नरः कम् अमुञ्चत् ?
उत्तर:
सः नरः मृगीशावकं अमुञ्चत् ।
(ii) नरः सायंकाले यदा स्वगृहं आगच्छति तदा सः किम् अपश्यत् ?
उत्तर:
तदा सः नरः एकां पुत्रसहितां हरिणीम् अपश्यत् ।
(iii) हरिणी स्व प्राणन् मोहं त्यक्त्वा कं रक्षितुम् इच्छति ?
उत्तर:
हरिणी स्व प्राणन् मोहं व्यक्त्व त्यक्त्वा पुत्रं रक्षितुम् इच्छति।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत्त | (1 अङ्कः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए ।)
उत्तर:
मातृप्रेम
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्का:)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘दिनम्’ इति पदस्य विशेषणपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम् ?
(क) वने
(ख) सर्वम्
(ग) एकदा
(घ) नरः
उत्तर:
(ख) सर्वम्
(ii) ‘आशाम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् प्रयुक्तम् ?
(क) हरिषीम
(ख) अनुसरणम्
(ग) एताम
(घ) निराशाम्
उत्तर:
(घ) निराशाम्
(iii) ‘अभवत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) अनुसरणम्
(ख) शावक :
(ग) मृगी:
(घ) नरः
उत्तर:
(घ) नरः
(iv) ‘कानने’ इति पदस्य कृते किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) वने
(ख) गृहे
(ग) नगरे
(घ) ग्रामे
उत्तर:
(क) वने
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. प्रधानाचार्य प्रति लिखितम् अध: पत्रं मऊ्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत। 1 / 2 × 10 = 5
(प्रधानाचार्य को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मज्ञूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूर्ण कर पुन: लिखिए।)
(i) ______।
प्रधानाचार्य,
राजकीय उच्चविद्यालयः, तिरुपतिः।
(ii) ______।
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् (iii) ______पिता सर्वकारे एक: चतुर्थश्रेणी (iv) ______ अस्ति। तस्य मासिक-आय: अतीव (v) _____ अस्ति। येन परिवारस्य (vi) ______ काठिन्येन भर्वति। मम परिवारे माता, पिता (vii) ______भ्रातरौ एका भगिनी इति (viii) _______ सदस्याः सन्ति। अतः अहं भवन्तम् (ix) ______ । यत् मम विकासादिशुल्क क्षमापयतु।
भवदीय: (x) _____
आलोक:
कक्षा दशमी अ।
दिनाङ्क: ________
मञ्जूषा-शिष्य:, न्यून :, द्वौ, सेवायाम, मम, निवेदयामि, कर्मचारी, निर्वाह:, महोदय, पज्च।
उत्तर :
(i) सेवायाम्
(ii) महोदय
(iii) मम
(iv) कर्मचार्
(v) न्यून:
(vi) निर्वाह:
(vii) द्वौ
(viii) पञ्च
(ix) निवदेयामि
(x) शिष्य:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्का:)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – क्षालयन्ति, नदी, मलिनं, पीत्वा, तिस्रः, विषाक्तम् प्रदूषिता, जलम्, अवकरम, वस्त्राणि, क्षिपति, एकः पुरुषः महिलाः, यन्त्रालयात, धूम्र, जलेषु, ट्रकयानेन, आकाशे, दूषितवायुं, मुञ्चति ।
उत्तर:
(i) तिस्रः महिलाः नद्यां वस्त्राणि क्षालयन्ति ।
(ii) एकः पुरुषः अवकरं क्षिपति ।
(iii) यन्त्रालयात् दूषिता वायु मुञ्चति ।
(iv) आकाशे धूम्र अस्ति।
(v) नद्याः मलिनं जलं पीत्वा जना: पीड़िताः भवन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्का:)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
‘वर्षावर्णनम्
(वर्षा का वर्णन)
[मञ्जूषा – मेघाः, वर्षा ऋतु, कर्गदनौकाः आतपत्रम्, बालकाः, वर्षान्ति, चालयन्ति, मण्डूकाः, मयूराः सर्वत्र जले, जलम्, हरीतिका वर्षा, ऋतुरानी, जलबिन्दवः, आकाशे, पतन्ति, पुष्पाणि, वृक्षेषु, नवपल्लवानि, रटन्ति, मार्गाः, पङ्कमयम्।
उत्तर:
(i) वर्षा ऋतौ मेद्याः जलं वर्षान्ति ।
(ii) बालकाः जले कर्गदनौकाः चालयन्ति ।
(iii) आकाशात् जलबिन्दवः पतन्ति ।
(iv) वृक्षेषु नवपल्लवानि पुष्पाणि दृश्यन्ते ।
(v) मार्गाः पङ्कमयम सन्ति ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वाक्यों को संस्कृत भाषा में अनुवाद करके लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) श्यामा फल खाती है।
Shyama eats fruits.
(ii) हम सब पुस्तक पढ़ते हैं।
We all read a book.
(iii) कल विद्यालय में परीक्षा होगी।
The examination will be conductd in the school tomorrow.
(iv) कल उमा कहाँ थी ?
Where was Uma yesterday?
(v) तुम दोनों पढ़ो।
Both of you read.
(vi) आकाश से वर्षा होती है।
The rain comes from the sky
(vii) क्या मैं मेला जाऊँ ?
May I go to the fair?
उत्तर :
अनुवाद: (केवलं वाक्य पंचकम्)
(i) श्यामा फलानि खादति।
(ii) वयं पुस्तकं पठाम:
(iii) श्व: विद्यालये परीक्षा भविष्यति’
(iv) हय: उमा कुमासीत् ?
(v) युवाम् पठतम्।
(vi) आकाशात् वर्षा भवति।
(vii) किम् अहं मेलापकं गच्छानि ?
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि/संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत |
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का उचित संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) शारदा सर्वदा अस्माकं सत् + निधिं वसेत् ।
उत्तर:
सन्निधिम्
(ii) कश्चित् भिक्षुकः आगतः ।
उत्तर:
कः + चित्
(iii) वन्दे जगदीश्वरं विष्णुम् ।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरम्
(iv) इदं मनोहरं उद्यानम् अस्ति ।
उत्तर:
मन: + हरः
(v) का नु हानि: + तत: अधिका
उत्तर:
हानिस्ततः।
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेथ्य: चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पो में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) तदैव कृष्णवर्ण: उड्डीन आगतः।
(क) कृष्ण: वर्णः यस्य स:
(ख) कृष्णम् वर्णम् यस्या: सा
(ग) कृष्ण: च वर्णः च
उत्तर :
(क) कृष्णः वर्णः यस्य सः।
(ii) मुनिः राजानं यथेष्टम् अभ्यनन्दत्।
(क) इष्टेन अनतिक्रम्य
(ख) इष्टाय अनतिक्रम्य
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिकम्य
(iii) रामः लवं च कुशं च उपवेशयितुम् कथाति।
(क) लपकुशौ
(ख) लवकुशम्
(ग) लवकुशे
उत्तर :
(क) लवकुशौ
(iv) स्नेहेन सहितम् प्रकृति: सर्वांन् पालयति।
(क) सहसास्नेहम्
(ख) सहस्तेहम्
(ग) सस्नेहं
उत्तर :
(ग) सस्नेह
(v) काचिदियम् व्याघ्रम् मारयति इति सा।
(क) व्याघ्रमारी
(ख) व्याघ्रधारी
(ग) व्याघ्रमार:
उत्तर :
(क) व्याघ्रमारी
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) भारते जन+तल् वसति ।
(क) जनता
(ख) जनतल
(ग) जन्तव
(घ) जानता
उत्तर:
(क) जनता
(ii) बलवती हि आशा ।
(क) बली + मतुप
(ख) बल+मतुप्
(ग) बल+ णिनि
(घ) बल+वत
उत्तर:
(ख) बल+मतुप्
(iii) फलवन्तः वृक्षाः एव नम्राः भवन्ति ।
(क) फल + वन्तः
(ख) फल+मतुप्
(ग) फलवान् +अन्तः
(घ) फलिन्+वतुप्
उत्तर:
(ख) फल+मतुप्
(iv) रमा एका चतुरा बालिका अस्ति ।
(क) चतुर+टाप्
(ख) चतु+रा
(ग) च+तुरा
(घ) चतुर+ता
उत्तर:
(क) चतुर+टाप्
(v) साप्ताहिक अवकाश: रविवासरे भवति ।
(क) सप्ताह + ठक्
(ख) साप्ताहिक + ठक्
(ग) साप्ताहिक + ठक्
(घ) सप्ताहम् + ठक्
उत्तर:
(क) सप्ताह + ठक्
8. मऊ्जूषायां प्रदत्तैः पदैः वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा अधोलिखितं संवादं पुन: लिखत। 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से वाच्य परिवर्तन करते हुए निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए।)
श्यामा — रमे। बहि: सेवका: आगच्छन्ति।
रमा — श्यामे ! किं (i) _____ मार्ग: पृच्छ्यते ?
श्यामा — रमे ! आम्, ते मार्गम् (ii) ______ ।
रमा — श्यामे ! तै: (iii) _______ न याच्यते।
मञ्जूषा-द्रव्यं, सेवकँ:, पृच्छन्ति।
अथवा
अधोलिखितानां वाक्यानां वाच्य परिवर्तन कुरुत (केवलं प्रश्न्रयम) – 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में वाच्य-परिवर्तन कीजिए।)
(i) महेशः पुस्तकं पठति।
(ii) नवीन: वातां भृषोति।
(iii) भृत्यै: भार: उह्यते।
(iv) त्वं पत्रं लिखसि।
(v) मेघै: जलम् वृष्यते।
उत्तर :
वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं प्रश्नत्रयम)
(i) सेवकै:
(ii) पृच्छन्ति
(iii) ; द्रव्यं
अथवा
(i) महेशेन पुस्तकं पठ्यते।
(ii) नवीनेन वार्ता भ्रूयते।
(iii) भ्रत्याः भारं अहति।
(iv) त्वया पत्रं लिख्यते।
(v) मेधा: जलं वर्षन्ति।
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) प्रात: (7.30) ……….. वादने योगाभ्यासः।
उत्तर:
सार्धसप्तवादने
(ii) प्रात: (8.45) ……… वादने संगीत प्रस्तुतिः |
उत्तर:
पादोननववादने
(iii) प्रात: (10.15) अद्दात। ……….. ‘वादने मुख्यातिथेः आशीर्वचनम् अद्दाता|
उत्तर:
सपाददशवादने
(iv) प्रात: (11.00) ……….. वादने प्रसादवितरणं समापनं च अभवत|
उत्तर:
एकदशवादने
(v) पश्चात् 11:30 ……….. वादने सर्वे स्व-स्व गृहं प्रति गच्छन्ति ।
उत्तर:
सार्धएकादशवादने
10. अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थाननि मञ्जूषाप्रदत्तै: उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। (केवलं प्रश्नषट्कम्) 1 / 2 × 6 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति मज्जूषा में दिए गए अव्यय पदों के द्वारा कीजिए।) (केवल छः प्रश्न)
(i) _____ रामेश्वरः पुस्तकं पठितवान्
(ii) योगेन्द्र: ______ प्रयागराजं गमिष्यति।
(iii) त्वं _______ समागतोsसि ?
(iv) _______ तु शैत्यं प्रतिभाति।
(v) _______ राम: पठति तदा सोहन: कोलाहलं करोति।
(vi) _______ अवकाशः अस्ति।
(vii) तत्र उद्याने बाला: ________ भ्रमन्ति।
(viii) रामेण सह सीता _______ गतवती।
मञ्जूषा-सम्प्रति, यदा, अद्य, ह्य:, कुतः, अपि, श्वः, इतस्ततः।
उत्तर :
(i) ह्य :
(ii) पूव:
(iii) कुत:
(iv) सम्प्रति
(v) यदा
(vi) अद्य
(vii) इतस्तत:
(viii) अपि
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) ( 1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल तीन प्रश्न)
(i) जलं शुद्धः अस्ति।
(क) शुद्धम्
(ख) शुद्धाः
(ग) शुद्धः
(घ)
उत्तर:
(क) शुद्धम्
(ii) भवान् कुद्ध गच्छसि ?
(क) गच्छति
(ख) गच्छन्ति
(ग) गच्छथः
(घ) गच्छते
उत्तर:
(क) गच्छति
(iii) किं सा श्वः आगच्छत ?
(क) आगमिष्यति
(ख) आगमिष्यतः
(ग) आगमिष्यन्ति
(घ)
उत्तर:
(क) आगमिष्यति
(iv) स: रामं नमति ।
(क) रामाय
(ख) रामेण
(ग) रामस्य
(घ) रामेषु
उत्तर:
(क) रामाय
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन् चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मज्ञूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोडतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, परं विचित्रमघटत्। चौर: एव उच्चै: क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरे प्रबुद्धाः ग्रामवासिन: स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं ‘चौरोऽयम्’ इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) वस्तुतः चौरः क: आसीत् ?
उत्तर :
आरक्षी
(ख) कीदृशी दैवगति: ?
उत्तर :
विचित्रा
(ग) क: एकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः ?
उत्तर :
चौर:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेकम्) 1 × 1 = 1
(क) ग्रामवासिनः कं चौरं मत्वा अभर्त्ययन् ?
उत्तर :
ग्रामीवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य वराकमतिथिमेव चौरं मत्वा अभर्त्सयन।
(ख) “चौरो ऽयं चौरो ऽय” इति क: उच्चै : क्रोशितुमारभत ?
उत्तर :
“चोरोऽयं चौरोऽयम्” इति चौर: एव उच्चै: क्रोशितुमारभत।
(स) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) ‘अद्भुता’ इत्यस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) विचित्रम्
(ख) विचित्रा
(ग) परम्
उत्तर :
(ख) विचित्रा
(ii) ‘अभर्त्सयन्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) ग्रामवासिन:
(ख) विद्यार्थिन:
(ग) रक्षापुरुषा:
उत्तर :
(क) ग्रामवासिन :
(iii) ‘ग्रामवासिन:’ इति पदस्य किं विशेषणपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) कुशला:
(ख) ज्ञानिन:
(ग) प्रबुद्धा:
उत्तर :
(ग) प्रबुद्धा:
(iv) ‘निर्गत’ इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) प्रबुद्ध:
(ख) प्रविष्ट
(ग) निष्क्रम्य
उत्तर :
(ख) प्रविष्ट:
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्का:)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम ।
शुचि – पर्यावरणम्।
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मन: शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम्। शुचि।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कालायसचक्रम् कुत्र चलति ?
उत्तर:
महानगरमध्ये
(ii) सदा वक्रं किम् भ्रमति ?
उत्तर:
पेषयद्
(iii) अत्र कीदृशं जीवितम् ?
उत्तर:
दुर्वहमत्र
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अत्र जीवितं दुर्वहं तर्हि कुत्र जातम् ?
उत्तर:
अत्र जीवितं दुर्वहं तर्हि प्रकृतिरेव शरणम् जातम्।
(ii) महानगरमध्ये किं चलति ?
उत्तर:
महानगरमध्ये कालायसचक्रम् चलति ।
(iii) अमुनादुर्दान्तैः दशने: किम नैव स्यात्
उत्तर:
अमुनादुर्दान्तैः दशनेः स्यान्नैव जन ग्रसनम्।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘सरलम्’ इति पदस्य विलोमपदं श्लोके किम् ?
उत्तर:
कठिनम्
(ii) ‘रात्रि’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
निशम्
(iii) ‘सदा वक्रम् भ्रमति’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
भ्रमति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित नाटयांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
काक: – आम् सत्यं कथितं त्वया – वस्तुतः वनराज: भवितु तु अहमेव योग्य:।
पिक: – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराज : भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपम्, न ध्वनिरस्ति।
कृष्णवर्णम् मेध्यामे ध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
काक: – अरे। अरे। कि जल्पसि ? यदि अहं कृष्णवर्णः तहिं त्वं किं गौराड्ग: ? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रयिता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा ‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’ – इति प्रकारेण I। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्। अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्र: मन्यते।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) ‘बनराजः भवितुम् अहमेव योग्य:’ इति क: कथयति ?
उत्तर :
काक:
(ख) काकम् मेध्यामेध्यभक्षकं क: मन्यते ?
उत्तर :
पिक:
(ग) कीदृशः विद्यार्थी आदर्शच्धत्रः मन्यते ?
उत्तर :
काकचेष्ट:
(ब) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नमेक) 1 × 1 = 1
(क) कस्य न रूपं न ध्वनिः अस्ति ?
उत्तर :
काकस्य न रूपं न ध्वनि: अस्ति।
(ख) काकस्य सत्यप्रियता जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा कथं प्रसिद्धा अस्ति ?
उत्तर :
काकस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा अनृतं वदसि चेत् काक: दशेत्” – इति प्रकारेण।
(स) प्रदत्तविकल्पेथ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा लिखत। (केवल प्रश्नत्रयम्) 1 × 3 = 3
(i) नाट्यांशे ‘मन्यामहे’ इति क्रियाया: कर्तृपदं किम् ?
(क) त्वाम्
(ख) वयम्
(ग) पिक:
उत्तर :
(ख) वयम्
(ii) ‘योग्य: वनराज:’ इत्यत्र विशेष्यपदं किम् ?
(क) योग्य:
(ख) वनराज:
(ग) राजः
उत्तर :
(ख) वनराज:
(iii) नाट्यांशे ‘कृष्णवर्ण :’ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
(क) श्वेतवर्ण:
(ख) रक्तवर्ण:
(ग) गौराङग:
उत्तर :
(ग) गौराङ्ग्ग:
(iv) ‘कोकिलः’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत।
(क) वनराज:
(ख) कृष्णवर्ण:
(ग) पिक:
उत्तर :
(ग) पिक:
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) त्वया मह्यं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम् ।
उत्तर:
त्वया मह्यं पुरा किम् दत्तम् ।
(ii) राजसिंहस्य भार्या बुद्धिमती आसीत् ।
उत्तर:
राजसिंहस्य भार्या कीदृशी आसीत् ।
(iii) त्वमपि गूढ़प्रदेशं गच्छ ।
उत्तर:
त्वमपि कुत्र गच्छ ।
(iv) इयम् काचित् व्याघ्रमारी वर्तते ।
उत्तर:
इयम् काचित् का वर्तते ।
(v) सः मनुषाद् अपि विभेति ।
उत्तर:
सः कस्मात् अपि विभेति ।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत- 4
(मज्जूषा में से समुचित पद चुनकर निम्नलिखित दोनों श्लोकों के अन्वय को पूर्ण कीजिए।)
(I) वयोबलशरीराणि देशकालाशनानि च।
(II) समीक्ष्य कुर्याद् व्यायामन्यथा रोगमापुयात् ॥
अन्वय:-
(जन:) वयोबलशरीराणि देशकाल – (i) च (ii) व्यायामम् कुर्यात् (iii) रोगम् (iv) ।
(i) अपत्येषु च सर्वेषु जजनी तुल्यवत्सला।
(II) पुत्रे दीने तु सा माता कृपार्द्रहदया भवेत् ॥
अन्वय:-
जननी (i) अपत्येषु च (ii) (भवति)। सा माता (iii) पुत्रे तु (iv) भवेत्।
मज्जूषा-समीक्ष्य, आपुयात्, अशनानि, सर्वेषु, अन्यथा, कृपार्द्रहदया, दीने, तुल्यवत्सला
अथवा
मऊ्जू णाया: साहाय्येन प्रदत्तश्लो कस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके पुनः लिखिए।) पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्। विताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तक्कृतज़ता॥
भावार्थः – पिता तु पुत्रस्य (i) तस्मै श्रेष्ठं (ii) प्रदातुं सदैव तत्परः भवति। समर्थः जातः पुत्रः यदा कथयति यत् ‘पिता मम कृते तु महान्तम् (iii) कृतवान् इति तदैव तस्य पितरं प्रति (iv) कथ्यते।
मञ्जूषा-कृतज्ञता, श्रमम्, बाल्यकाले, विद्याधनम्।
उत्तर :
अन्वय:
(i) सर्वेषु
(ii) तुल्यवत्सला
(iii) दीने
(iv) कृषार्द्रहुदया
अथवा
भावार्थम्
(i) बाल्ये
(ii) विद्याधनम्
(iii) भ्रमम्
(iv) कृतज्ञता
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) अस्मिन् एव एतादृशं वात्सल्यं कथम् ?
(ii) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव ।
(iii) इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति ।
(iv) सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति ।
(v) स: दीन इति जानान्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति ।
(vi) भो वासवः ! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि ।
(vii) सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तमपृच्छत्।
(viii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः नेत्रभ्याम् अश्रूणि आविरासन्।
उत्तर:
(viii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः नेत्रभ्याम् अश्रूणि आविरासन्।
(vii) सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तमपृच्छत्।
(vi) भो वासवः ! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि ।
(v) सः दीन इति जानान्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति ।
(iv) सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति ।
(iii) इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति ।
(ii) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव ।
(i) अस्मिन् एव एतादृशं वात्सल्यं कथम् ?
18. ‘क’ स्तम्भे लिखितानां पदानां पर्यायवादानि ‘ख’ स्तम्भे लिखितानि सन्ति, तानि यथाक्रमेण समक्षं लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(‘क’ स्तम्भ में लिखित पदों के पर्याय पद ‘ख’ स्तम्भ में लिखे गए हैं। उनको यथाक्रम से उनके समक्ष लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
| क | ख |
| रसालम् | मन्त्री |
| दशनै: | दशशतम् |
| सहस्रम् | आम्रम् |
| अमात्यः | दन्तैः |
उत्तर :
| क | ख |
| रसालम् | आम्रभ् |
| दशनै: | दन्तै: |
| सहस्रम् | दश शतकम् |
| अमात्य: | मन्त्री |
अथवा
अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कित्तपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थान् चित्वा लिखत।(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तस्य भार्या बुद्धिमती पितुर्गृंहं प्रति चलिता।
(क) भर्ता
(ख) पत्नी
(ग) जननी
उत्तर :
(ख) पत्नी
(ii) व्रजति हिमकर: बालभावात्।
(क) निशाकर:
(ख) दिवाकर:
(ग) भास्कर:
उत्तर :
(क) निशाकर:
(iii) पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः।
(क) मयूर:
(ख) काक:
(ग) वक:
उत्तर :
(ख) काक:
(iv) स एव वहिन: दहते शरीरम्।
(क) करी
(ख) बैरी
(ग) अग्नि
उत्तर :
(ग) अग्नि