Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 6 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 6 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त – व्याकरणम् – 25 अङ्का:, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
श्री राजेन्द्र प्रसादो भारत गणतन्त्र राज्यस्य प्रथमः राष्ट्रपतिः अभवत् । अस्य महापुरुषस्य महद्व्यक्तित्वम् उदात्तैः गौरवान्वितैश्च गुणैः राष्ट्रपतिपदानुरूपम् आसीत् खलु । अयं भारतीय संस्कृतेः महान् उपासकः वास्तविकः भारतात्मा वर्तते स्म । अस्य देशसेवा अप्रतिम आसीत्। भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामस्य अयमन्यतं सेनानी असीत् । देशव्यापिनि असहयोगान्दोलने श्री राजेन्द्रो विधानकार्यं परित्यज्य श्री गांधिना सहभागम् अगृहणात्! महात्मा गाँधी सदैव तं स्वकीयं दक्षिणबाहुम् अमन्यत् । बिहारप्रान्तस्य एकस्मिन् ग्रामे 1883 तमे ख्रिस्ताब्दे अयं जन्म अलभत। बाल्याकालादेव अस्य बुद्धिः तीक्ष्णा आसीत् । अस्य सरलः स्वभावः सौम्या प्रकृतिः निष्कपटः च व्यवहारः सर्वान् आकर्षयन्ति स्म ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भारत गणराज्यस्य प्रथमः राष्ट्रपतिः कः आसीत्?
उत्तर:
श्री राजेन्द्र प्रसादः
(ii) सः कस्य अयमन्यतं सेनानी आसीत्?
उत्तर:
भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामस्य
(iii) अस्य देश सेवा कीदृशी आसीत्?
उत्तर:
अप्रतिम
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) महात्मा गाँधी सदैव राजेन्द्र प्रसादः किम् अमन्यत् ?
उत्तर:
महात्मा गाँधी सदैव राजेन्द्र प्रसादः स्वकीयं दक्षिणबाहुम् अमन्यत्।
(ii) अस्य महापुरुषस्य जन्म कदा अभवत्?
उत्तर:
अयं महापुरुषस्य जन्म बिहारप्रान्तस्य एकस्मिन् ग्रामे 1883 तमे ख्रिस्ताब्दे अभवत् ।
(iii) बाल्यकालादेव अस्य बुद्धि कीदृशी आसीत्?
उत्तर:
बाल्यकालादेव अस्य बुद्धि तीक्ष्णा आसीत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य अनुच्छेदस्य समुचित शीर्षकं ‘श्रीराजेन्द्रप्रसादः अस्ति।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) उदात्तैः गुणैः अनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्?
(क) उदात्तै:
(ख) निष्कपट:
(ग) महापुरुषस्य
(घ) परित्यज्य
उत्तर:
(क) उदात्तैः
(ii) ‘अस्य देशसेवा अप्रतिमा आसीत्’ अस्मिन वाक्ये क्रियापदं किम् ?
(क) अस्य
(ख) आसीत्
(ग) अप्रतिमा
(घ) देशसेवा
उत्तर:
(ख) आसीत्
(iii) अस्य बुद्धिः तीक्ष्णा आसीत् अत्र ‘आसीत्’ पदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति ?
(क) बुद्धिः
(ख) अस्य
(ग) स्वकीय
(घ) खलु
उत्तर:
(क) बुद्धिः
(iv) ‘अवगुणैः’ इत्यस्य पदस्य विलोमपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम् ?
(क) गुणै:
(ख) उदात्तैः
(ग) प्रथमः
(घ) महापुरुषः
उत्तर:
(क) गुणै:
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. पीयूषः दिल्ली नगरे वसति । तस्य मित्रं सुमितः असमप्रदेशे वसति । पीयूषेन गणतन्त्र दिवसस्य शोभायात्रायां भागः गृहीतः । सः स्वानुभवं स्वमित्रं प्रति पत्रस्य माध्यमेन वर्णयति । मञ्जूषाया प्रदत्तैः उचित पदै अधोलिखितं पत्रं पूरयत। (1/2 × 10 = 5 अङ्काः)
(पीयूष दिल्ली नगर में रहता है। उसका मित्र सुमित असम प्रदेश में रहता है। पीयूष के द्वारा गणतन्त्र दिवस की शोभायात्रा में भाग लिया गया। वह अपने अनुभवों को अपने मित्र को पत्र के माध्यम से लिखना चाहता है । मञ्जूषा में दिए गए उचित शब्दों के द्वारा पत्र को पूर्ण कीजिए।)
ए – 14 वसंत विहार
दिनाङ्कः’ ………….
प्रयससि सुमित (i) ………..
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहं (ii) ………… सज्जायां व्यस्तः आसम् । अतः विलम्बेन तव पत्रस्य उत्तरं ददामि। अस्मिन् वर्षे मयापि गणतन्त्रदिवसस्य शोभा यात्रायां भाग: (iii) ………… अस्माकं विद्यालयस्य (iv) ………. राजपथे स्वकलायाः प्रदर्शनम् अकरोत्। अहं गरवानृत्यस्य (v) ……….. आसम्। छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्वनि: (vi) ………. गुञ्जितम् अभवत्। स्वराष्ट्रस्य सैन्यबलानां पराक्रमप्रदर्शनानि, विचित्रवर्णानि, परिदृश्याणि (vii) ……… च दृष्ट्वा अहं गौरवान्वितः अस्मि। (viii) …… बाल्यावस्थायाः स्वप्नः तत्र पूर्ण: जात: (ix) ……… प्रति मम प्रणामाञ्जलिः निवेदयतु ।
भवदीया
(x) ………..
[मञ्जूषा – पितरौ, गृहीतः, नमस्ते, मम, सखा, राजपथे, वाद्यवृंदम्, लोकनृत्यानि, गणतन्त्र दिवस समारोहस्य, प्रमुखसञ्चालकः।
उत्तर:
ए – 14 वसंत विहार
दिनाङ्कः’ ………….
प्रयससि सुमित (i) नमस्ते
अत्र कुशलं तत्रास्तु। अहं (ii) गणतन्त्र दिवस समारोहस्य सज्जायां व्यस्तः आसम् । अतः विलम्बेन तव पत्रस्य उत्तरं ददामि। अस्मिन् वर्षे मयापि गणतन्त्रदिवसस्य शोभा यात्रायां भाग: (iii) गृहीतः अस्माकं विद्यालयस्य (iv) वाद्यवृंदम् राजपथे स्वकलायाः प्रदर्शनम् अकरोत्। अहं गरवानृत्यस्य (v) प्रमुखसञ्चालकः आसम्। छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्वनि: (vi) राजपथे गुञ्जितम् अभवत्। स्वराष्ट्रस्य सैन्यबलानां पराक्रमप्रदर्शनानि, विचित्रवर्णानि, परिदृश्याणि (vii) लोकनृत्यानि च दृष्ट्वा अहं गौरवान्वितः अस्मि। (viii) मम बाल्यावस्थायाः स्वप्नः तत्र पूर्ण: जात: (ix) पितरौ प्रति मम प्रणामाञ्जलिः निवेदयतु ।
भवदीया
(x) सखा
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत। (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – इदं, सागरजलं, जलाप्लावनस्य, त्रोटयित्वा ग्रामे, नौकया, धावन्ति, पशवः, कुटीराः, अतीव, जलम् चित्रम्, भवन्ति, तटबन्ध, ग्रामम्, प्रविशति, रक्षार्थ, भयत्रस्ता, जलमग्नानि इतस्ततः सैनिकाः, जनान्, व्यवस्थां कुर्वन्ति, मार्गे, सर्वत्र, अस्ति ।
उत्तर:
(i) इदं जलाप्लावनस्य चित्रम् अस्ति ।
(ii) सागरजलं तटबन्ध त्रोटयित्वा ग्रामं प्रविशति ।
(iii) ग्रामे कुटीरा: जलमग्नानि भवन्ति भयत्रस्ताः पशवः इतस्ततः धावन्ति।
(iv) सैनिकाः जनान् रक्षार्थं नौकायाः व्यवस्थां कुर्वन्ति ।
(v) मार्गे सर्वत्र अतीव जलम् अस्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
वर्षाऋतुः
(वर्षाऋतु)
[मञ्जूषा – वर्षतौ, जलम् सर्वत्र, दादुराः भवन्ति, वायुः, दामिनी, जनाः कृषकाः, प्रसन्नाः, वृक्षाः, न, आकाशे, मार्गाः, अवरुद्धः, जनानां, दृश्यन्ते, भूत्वा, भवति, दृश्यन्ते, नृत्यन्ति, दीव्यन्ति, आकाश, स्वच्छः, वर्षा ऋतौ, सुखदायक।
उत्तर:
(i) वर्षा ऋतुः जनानां कृते सुखदायकः भवति ।
(ii) वर्षा ऋतौ दादुराः दृश्यन्ते ।
(iii) कृषकाः प्रसन्नाः भूत्वा नृत्यन्ति ।
(iv) आकाशे दामिनी दीव्यति ।
(v) वर्षर्ती आकाश: स्वच्छः दृश्यते ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) रमेश ने स्नान किया |
Ramesh has bathed.
उत्तर:
रमेशः स्नानम् अकरोत् ।
(ii) लक्ष्मण वन गया था |
Laxman went to forest.
उत्तर:
लक्ष्मणः वनम् अगच्छत्।
(iii) वह पानी लाई |
She brought water.
उत्तर:
सा जलम् आनयत्।
(iv) लव और कुश खेल रहे थे।
Love and Kush were playing.
उत्तर:
लवः कुशः च अक्रीडताम् ।
(v) सीता नृत्य कर रही थी ।
Sita was dancing.
उत्तर:
सीता अनृत्यत्।
(vi) वह जाता है।
He goes.
उत्तर:
सः गच्छति ।
(vii) राम बाजार जाता है।
Ram goes to market.
उत्तर:
रामः आपणं गच्छति।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
उत्तर:
अनु + छेदम्
(ii) सदैव सत् + आचारः रक्षणीयः ।
उत्तर:
सदाचारः
(iii) बालोऽपि विद्यालयं गच्छति ।
उत्तर:
बालः + अपि
(iv) हे ईश्वरः ! नमस्कारम् ।
उत्तर:
नमः + कारम्
(v) कुक्कुरः इतस्ततः भ्रमति ।
उत्तर:
इतः + ततः
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए |) (केवल चार प्रश्न)
(i) सः प्रतिदिनं पूजां करोति ।
(क) दिने – दिने
(ख) प्रतिदिने
(ग) अदिने
(घ) दिनम् दिने
उत्तर:
(क) दिने दिने
(ii) उपराजम् मन्त्री तिष्ठति ।
(क) राज्ञः पर्श्वे
(ख) राजसमीप
(ग) राजस्य समीपम्
(घ) राज्ञः समीपम्
उत्तर:
(घ) राज्ञः समीपम्
(iii) रामलक्ष्मणौ वनम् अगच्छताम्।
(क) राम लक्ष्मण
(ख) राम लक्ष्मणः
(ग) रामः च लक्ष्मण: च
(घ) रामः च लक्ष्मणौ
उत्तर:
(ग) रामः च लक्ष्मणः च
(iv) सरस्वती श्वेताम्बरं धारयति ।
(क) श्वेतम् अम्बरं
(ख) श्वेतं च अम्बरं
(ग) श्वेत अम्बरं
(घ) श्वेतः अम्बरं
उत्तर:
(क) श्वेतम् अम्बरं
(v) भारत भूमि : वीरजननी अस्ति ।
(क) वीराः जननी
(ख) वीराणां जननी
(ग) वीरस्य जननी
(घ) वीरेषु जननी
उत्तर:
(ख) वीराणां जननी
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सा बुद्धिमान् + ङीप् महिला प्रतीयते ।
(क) बुद्धिमति
(ख) बुद्धिमती
(ग) बुद्धिमाती
(घ) बुद्धिमानीय्
उत्तर:
(ख) बुद्धिमती
(ii) सा बालिका मधुरस्वरेण गायति ।
(क) बालक + टाप्
(ख) बालक + तल
(ग) बालक + ङीप
(घ) बालक + ल्यप्
उत्तर:
(क) बालक + टाप्
(iii) बालके चपल + तल् अस्ति।
(क) चपलतल्
(ख) चपलताल्
(ग) चपलता
(घ) चपलप
उत्तर:
(ग) चपलता
(iv) गजस्य स्थूलत्वं पश्य ।
(क) स्थूल + तम्
(ख) स्थूल + त्वम्
(ग) स्थूल + ल्यप्
(घ) स्थूल + कत्वा
उत्तर:
(ख) स्थूल + त्वम्
(v) अस्ति + ठक् एवं ईश्वरं मन्यते ।
(क) आस्तिक:
(ख) आस्तिकम्
(ग) आस्तिक
(घ) आस्तिकाः
उत्तर:
(क) आस्तिकः
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए | ) (केवल तीन प्रश्न)
(i) कनिका – सुगन्धे । अद्य समारोहे कि ……..?
(क) भूयते
(ख) भवति
(ग) अस्ति
(घ) वर्तते
उत्तर:
(ख) भवति
(ii) सुगन्धा – अद्य मधाविन: छात्रा ……….?
(क) सम्मानयते
(ख) सम्नानयति
(ग) सम्मानन्यते
(घ) सम्मानयत्ति
उत्तर:
(ग) सम्मानन्यते
(iii) सुगन्धा – अस्माकं राज्यस्य शिक्षानिदेशक ………. सम्मानयति ।
(क) छात्रान्
(ख) छात्राः
(घ) छात्रेभ्य:
(ग) छात्रैः
उत्तर:
(क) छात्रान्
(iv) सुगन्धा-आम् ……… सांस्कृतिकः कार्यक्रमः अपि प्रस्तूयते ।
(क) छात्राः
(ख) छात्र:
(ग) छात्रा
(घ) छात्रेभ्यः
उत्तर:
(ख) छात्रैः
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्यां पूरयत।
(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
कृषकस्य दिनचर्याया: समयसारिणी ।
(i) प्रात: 5:30 ………. उत्तिष्ठति ।
उत्तर:
सार्द्धपञ्चवादने
(ii) प्रातः 7:00 ………. क्षेत्रं गच्छति ।
उत्तर:
सप्तवादने
(iii) सायंकाले 6:15 ……… गृहं प्रत्यागच्छति।
उत्तर:
सपादषड्वादने
(iv) रात्रौ 8:45 ………… भोजनं करोति ।
उत्तर:
पादोननववादने
(v) पश्चात् 10:00 ………. शयनं करोति ।
उत्तर:
दशवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए | ) ( केवल तीन प्रश्न)
[मञ्जूषा – अद्य, इतस्तत:, ह्यः, श्वः।
(i) ……….. वने पशुमहोत्सवः अस्ति ।
उत्तर:
अद्य
(ii) तच्छ्रुत्वा वन्या: पशवः ………. धावन्ति ।
उत्तर:
इतस्ततः
(iii) ……….. रविवासरः आसीत्।
उत्तर:
ह्यः
(iv) ……….. सोमवासरः भविष्यति ।
उत्तर:
श्व:
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) द्वौ छात्रौ गच्छति।
(क) गच्छतः
(ख) गच्छन्तिः
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छथः
उत्तर:
(क) गच्छतः
(ii) स: बालिका भोजनं खादति ।
(क) ताः
(ख) तेन
(ग) सा
(घ) तम
उत्तर:
(ग) सा
(iii) अहं पत्र लिखावः ।
(क) सः
(ख) तौ
(ग) युवाम्
(घ) आवाम्
उत्तर:
(घ) आवाम्
(iv) रामः अतीव वीराः अस्ति ।
(क) वीरम्
(ख) वीर :
(ग) वीरेण
(घ) वीरौ
उत्तर:
(ख) वीर :
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
वनस्य दृश्यं समीपे एवैका नदी वहति । एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनाति । क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः । तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानराः वारं वारं सिंहं तुदन्ति । क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः न भवति वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) वानरः कस्य पुच्छं धुनाति ?
उत्तर:
सिंहस्य
(ii) वानराः कं वारं वारं तुदन्ति ?
उत्तर:
सिंहम्
(iii) वनस्य समीपे का वहति ?
उत्तर:
नदी
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न)
(i) क्रुद्धः सिंहः किं करोति ?
उत्तर:
क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति।
(ii) कः सुखेन विश्रम्यते ?
उत्तर:
सिंह सुखेन विश्रम्यते ।
(iii) विविधा पक्षिणः सिंहस्य दशां दृष्ट्वा किं कुर्वन्ति ?
उत्तर:
विविधा पक्षिणः सिंहस्य दशां दृष्ट्वा हर्षमिक्षितं कलरवं कुर्वन्ति।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) ‘एक: सिंह:’ इत्यनयो पदयो ‘विशेष्य पदं किम् ?
उत्तर:
सिंह
(ii) ‘अवलोक्य’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दृष्ट्वा
(iii) “एक: वानरः तस्य पुच्छं धुनाति” अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
धुनाति
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः कः ?
उत्तर:
आलस्य
(ii) केषां शरीरे आलस्य महान् शत्रुः ?
उत्तर:
मनुष्याणां
(iii) मनुष्याणां बन्धु क: ?
उत्तर:
उद्यमः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) मनुष्यः कं कृत्वा नावसीदति ?
उत्तर:
मनुष्यः उद्यमं (परिश्रमम्) कृत्वा नावसीदति ।
(ii) आलस्य कुत्रस्थितः अस्ति ?
उत्तर:
आलस्य मनुष्याणां शरीरे स्थितः अस्ति ।
(iii) श्रेष्ठः बन्धुः कः ?
उत्तर:
श्रेष्ठः बन्धुः उद्यमः ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘जनानां’ इति पदस्य कृते पद्यांशे किं पर्याय पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
मनुष्याणां
(ii) ‘महान् रिपुः’ अत्र विशेषण पदं किम् अस्ति ?
उत्तर:
महान्
(iii) उद्यमः पदस्य विपर्ययः पदं पद्यांशे किम् ?
उत्तर:
आलस्य
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
विदूषकः- (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि (प्रकाशम्) किं नामधेया युवयोर्जननी ?
लवः- तस्याः द्वे नामनी ।
विदूषकः- कथमिव ?
लवः- तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वाल्मीकिर्वधूरिति ।
रामः- अपि च इतस्तावद् वयस्य ! मुहूर्त्तमात्रम् ।
विदूषकः- ( उपसृत्य ) आज्ञापयतु भवान्।
रामः- अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्त:?
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘किं नामधेया युवयोर्जननी’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
विदूषकः
(ii) तपोवने वनवासिनो सीतया किम् नाम्ना आह्वयन्ति ?
उत्तर:
देवी
(iii) ‘समरूप: कुटुम्बवृत्तान्त:’ इति कः चिन्तयति ?
उत्तर:
रामः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कुशलवयोः कुटुम्बवृत्तान्तं केन सम् अस्ति ?
उत्तर:
कुशलवयोः कुटुम्बवृत्तान्तं रामेण समं अस्ति ।
(ii) ‘तस्याः द्वे नामनी’ इति प्रत्युत्तरं कः ददाति ?
उत्तर:
‘तस्या द्वे नामनी’ इति प्रत्युत्तरं लवः ददाति ।
(iii) कस्य इयं श्लाध्या कथा ?
उत्तर:
सरसिरुहनाभस्य इयं श्लाध्या कथा ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 ×2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘समीपं गत्वा’ इत्यस्य पर्याय पदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
उपसृत्य
(ii) ‘अहं पुनः पृच्छामि’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
पृच्छामि
(iii) ‘तस्याः द्वे नामनी’ अस्मिन वाक्ये कर्त पदम् अस्ति ।
उत्तर:
लवः
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) तत्त राजसिंहों नाम राजपुत्रः वसति स्म।
उत्तर:
तत्र किम् नाम राजपुत्रः वसति स्म ?
(ii) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती ।
उत्तर:
बुद्धिमती कया पुत्रौ प्रहृतवती ?
(iii) व्याघ्र दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्।
उत्तर:
कम् दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत् ?
(iv) त्वं मानुषात् विभेषि ।
उत्तर:
त्व कस्मात विभेषि ?
(v) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्र त्र्यं दत्तम् ।
उत्तर:
पुरा त्वया कस्मै व्याघ्र त्र्यं दत्तम् ?
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितं श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए | )
वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम् ।
कुत्सित वस्तु मिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्।
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धी करणम् ।
अन्वयः (i) ……. भृशं दूषितं निर्मलं । (ii) … हि न कृत्सितवस्तु मिश्रितं (iii) ……… धरातलं बहिरन्तर्जगति तु बहु (iv) …….. करणीयम् ।
[मञ्जूषा-शुद्धिकरणम्, समलं, जलम्, वायुमण्डलम्।
उत्तर:
(i) वायुमण्डलम्
(ii) जलम्
(iii) समलं
(iv) शुद्धिकरणम्
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अड्डा:)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
इच्छत्यात्मनः श्रेय प्रभूतानि सुखानि च ।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च।
भावार्थ – अस्य भावोऽस्ति यत् मानवतः
भावार्थ: (i) ……….. (ii) ………. कल्याणम् अधिकं च सुखम् सः कदापि अन्येषां जनानां कृते अकल्याणकरं (iii) ……….. न कुर्यात् अपितु सर्वदा (iv) ……….. कर्म कुर्यात् ।
[मञ्जूषा – इच्छति, कर्म, कल्याणकरं, स्वकीयं।
उत्तर:
(i) स्वकीयं
(ii) इच्छति
(iii) कर्म
(iv) कल्याणकरं
17. अधोलिखितं कथांश समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रः पलायितः ।
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णं धाविता ।
(iii) शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिमती जम्बुकमाक्षिपति ।
(iv) बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(v) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत् ।
(vi) मार्गे सा एकं व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्यजगाद्।
(vii) गलबद्धशृगालकः व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः ।
(viii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
उत्तर:
(iv) बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(vi) मार्गे सा एकं व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्यजगाद्।
(viii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
(i) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रः पलायितः ।
(iii) शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिमती जम्बुकमाक्षिपति
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णं धाविता ।
(vii) गलबद्धशृगालकः व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः ।
(v) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
18. अधोलिखितं वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों खांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए | ) ( केवल तीन प्रश्न)
(i) वैनतेयः विष्णोः वाहनमस्ति ।
(क) खगः
(ख) गरुड़:
(ग) सर्प:
(घ) शत्रवः
उत्तर:
(ख) गरुड़ः
(ii) रामस्य गात्रं सुन्दरम् अस्ति ।
(क) शरीरम्
(ख) शत्रवः
(ग) रिपवः
(घ) खगः
उत्तर:
(क) शरीरम्
(iii) तं जनं जरा पीडयति ।
(क) ऊष्णम्
(ख) तापम्
(ग) वार्धक्यम्
(घ) रिपव:
उत्तर:
(ग) वार्धक्यम्
(iv) सर्पः भयङ्करः भवति ।
(क) नरः
(ख) उरगः
(ग) सर:
(घ) तापम्
उत्तर:
(ख) उरगः