Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 6 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 6 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त – व्याकरणम् – 25 अङ्का:, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
श्री राजेन्द्र प्रसादो भारत गणतन्त्र राज्यस्य प्रथमः राष्ट्रपतिः अभवत् । अस्य महापुरुषस्य महद्व्यक्तित्वम् उदात्तैः गौरवान्वितैश्च गुणैः राष्ट्रपतिपदानुरूपम् आसीत् खलु । अयं भारतीय संस्कृतेः महान् उपासकः वास्तविकः भारतात्मा वर्तते स्म । अस्य देशसेवा अप्रतिम आसीत्। भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामस्य अयमन्यतं सेनानी असीत् । देशव्यापिनि असहयोगान्दोलने श्री राजेन्द्रो विधानकार्यं परित्यज्य श्री गांधिना सहभागम् अगृहणात्! महात्मा गाँधी सदैव तं स्वकीयं दक्षिणबाहुम् अमन्यत् । बिहारप्रान्तस्य एकस्मिन् ग्रामे 1883 तमे ख्रिस्ताब्दे अयं जन्म अलभत। बाल्याकालादेव अस्य बुद्धिः तीक्ष्णा आसीत् । अस्य सरलः स्वभावः सौम्या प्रकृतिः निष्कपटः च व्यवहारः सर्वान् आकर्षयन्ति स्म ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भारत गणराज्यस्य प्रथमः राष्ट्रपतिः कः आसीत्?
उत्तर:
श्री राजेन्द्र प्रसादः
(ii) सः कस्य अयमन्यतं सेनानी आसीत्?
उत्तर:
भारतीय स्वतन्त्रता संग्रामस्य
(iii) अस्य देश सेवा कीदृशी आसीत्?
उत्तर:
अप्रतिम
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) महात्मा गाँधी सदैव राजेन्द्र प्रसादः किम् अमन्यत् ?
उत्तर:
महात्मा गाँधी सदैव राजेन्द्र प्रसादः स्वकीयं दक्षिणबाहुम् अमन्यत्।
(ii) अस्य महापुरुषस्य जन्म कदा अभवत्?
उत्तर:
अयं महापुरुषस्य जन्म बिहारप्रान्तस्य एकस्मिन् ग्रामे 1883 तमे ख्रिस्ताब्दे अभवत् ।
(iii) बाल्यकालादेव अस्य बुद्धि कीदृशी आसीत्?
उत्तर:
बाल्यकालादेव अस्य बुद्धि तीक्ष्णा आसीत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य अनुच्छेदस्य समुचित शीर्षकं ‘श्रीराजेन्द्रप्रसादः अस्ति।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) उदात्तैः गुणैः अनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्?
(क) उदात्तै:
(ख) निष्कपट:
(ग) महापुरुषस्य
(घ) परित्यज्य
उत्तर:
(क) उदात्तैः
(ii) ‘अस्य देशसेवा अप्रतिमा आसीत्’ अस्मिन वाक्ये क्रियापदं किम् ?
(क) अस्य
(ख) आसीत्
(ग) अप्रतिमा
(घ) देशसेवा
उत्तर:
(ख) आसीत्
(iii) अस्य बुद्धिः तीक्ष्णा आसीत् अत्र ‘आसीत्’ पदस्य कर्तृपदं किम् अस्ति ?
(क) बुद्धिः
(ख) अस्य
(ग) स्वकीय
(घ) खलु
उत्तर:
(क) बुद्धिः
(iv) ‘अवगुणैः’ इत्यस्य पदस्य विलोमपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम् ?
(क) गुणै:
(ख) उदात्तैः
(ग) प्रथमः
(घ) महापुरुषः
उत्तर:
(क) गुणै:
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. भवती प्रभा अस्ति। स्वमातरं प्रति स्वस्वास्थ्यविषये लिखितम् इदं पत्रं मञ्जूषाया: सहायतया पुन: सम्पूर्ण लिखतु। 1 / 2 × 10 = 5
विद्यालयपरिसर:
(i) ………….
समादरणीया: (ii) ………..
सादरं प्रणामाः ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु। सम्प्रति मम (iii) ………. परीक्षा सञ्चरति। अत्र छात्रावासे पठनस्य वातावरणं तु शोभनं वर्तते। अत्र अध्यापका: अपि च अतीव कर्मठा: सन्ति। अतः पठनस्य कार्यं (iv)…….. एव भवति, परन्तु अध्ययनकारणात् शयनस्य भोजनस्य च (v)……….. एव न प्राप्यते। अतः अद्यत्वे मम (vi)…….. सुष्ठु नास्ति। अहं (vii)……… पीडिता अस्मि। परं काचिद् अपि (viii)…….. नैव करणीया। आशासे अहं शीघ्रमेव पूर्णतया स्वस्था भविष्यामि। परीक्षाया: अनन्तरं (ix)…… आगामिष्यामि। तदा वयं मिलित्वा भ्रमणाय वाराणसीनगरं गमिष्यामः। पित्रे (x)……..। भवत्या: पुत्री
प्रभा
मज्जूषा-वार्षिकी, शिमलातः, ज्वरेण, मातृचरणा:, गृहम्, स्वास्थ्यम्, समुचितम्, नम:, समयः, चिन्ता।
उत्तर :
(i) शिमलात:
(ii) मातृचरणा:
(iii) वार्षिकी
(iv) समुचितम्
(v) समय:
(vi) स्वास्थ्यम्
(vii) ज्वरेण
(viii) चिन्ता
(ix) गृहम्
(x) नम:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत। (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – इदं, सागरजलं, जलाप्लावनस्य, त्रोटयित्वा ग्रामे, नौकया, धावन्ति, पशवः, कुटीराः, अतीव, जलम् चित्रम्, भवन्ति, तटबन्ध, ग्रामम्, प्रविशति, रक्षार्थ, भयत्रस्ता, जलमग्नानि इतस्ततः सैनिकाः, जनान्, व्यवस्थां कुर्वन्ति, मार्गे, सर्वत्र, अस्ति ।
उत्तर:
(i) इदं जलाप्लावनस्य चित्रम् अस्ति ।
(ii) सागरजलं तटबन्ध त्रोटयित्वा ग्रामं प्रविशति ।
(iii) ग्रामे कुटीरा: जलमग्नानि भवन्ति भयत्रस्ताः पशवः इतस्ततः धावन्ति।
(iv) सैनिकाः जनान् रक्षार्थं नौकायाः व्यवस्थां कुर्वन्ति ।
(v) मार्गे सर्वत्र अतीव जलम् अस्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
वर्षाऋतुः
(वर्षाऋतु)
[मञ्जूषा – वर्षतौ, जलम् सर्वत्र, दादुराः भवन्ति, वायुः, दामिनी, जनाः कृषकाः, प्रसन्नाः, वृक्षाः, न, आकाशे, मार्गाः, अवरुद्धः, जनानां, दृश्यन्ते, भूत्वा, भवति, दृश्यन्ते, नृत्यन्ति, दीव्यन्ति, आकाश, स्वच्छः, वर्षा ऋतौ, सुखदायक।
उत्तर:
(i) वर्षा ऋतुः जनानां कृते सुखदायकः भवति ।
(ii) वर्षा ऋतौ दादुराः दृश्यन्ते ।
(iii) कृषकाः प्रसन्नाः भूत्वा नृत्यन्ति ।
(iv) आकाशे दामिनी दीव्यति ।
(v) वर्षर्ती आकाश: स्वच्छः दृश्यते ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(i) कल तुम कहाँ गए थे ?
Where did you go yesterday?
(ii) घर के बाहर मत खेलो।
Do not play outside the home.
(iii) भारत ऋषियों की भूमि है।
Bharat is the land of saints.
(iv) हमारा जीवन अनुशासित होना चाहिए।
Our life should be disciplined,
(v) मैं अपने जन्मदिन पर देवालय जाऊँगा।
I will go to the temple on my birthday.
(vi) हम बाग में खेलते हैं।
We play in the garden.
(vii) बालक मित्रों के साथ पढ़ता है।
The child studies with friends.
उत्तर :
अनुवादः (केवलं वाक्यपञ्चकम्)
(i) हृः त्वं कुत्र अगच्छ।
(ii) या क्रीड गृहात् बहि:।
(iii) भारतः ऋषीणां भूमिरस्ति।
(iv) अस्माकं जीवनं अनुशासितं भवितव्यम्।
(v) अहं स्व जन्मदिवसे देवालयं गमिष्यामि।
(vi) वयं उपवने क्रीडामः।
(vii) बालक: मित्रै: सह पठति।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
उत्तर:
अनु + छेदम्
(ii) सदैव सत् + आचारः रक्षणीयः ।
उत्तर:
सदाचारः
(iii) बालोऽपि विद्यालयं गच्छति ।
उत्तर:
बालः + अपि
(iv) हे ईश्वरः ! नमस्कारम् ।
उत्तर:
नमः + कारम्
(v) कुक्कुरः इतस्ततः भ्रमति ।
उत्तर:
इतः + ततः
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाड्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्य: चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(i) स: भारवेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भारम् वेदनया
(ख) भारस्य वेदनया
(ग) भारेण वेदनया
(घ) भाराय वेदनया
उत्तर :
(ख) भारस्य केदनया।
(ii) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा मे भवन्तु पिष्टाः।
(क) लता च तरु: च
(ख) लता च तरवः च
(ग) लताः च गुल्माः च
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः च।
उत्तर :
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः च
(iii) रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(क) उपरामम्
(ख) उपरामेण
(ग) उपराम:
(घ) उपरामस्य
उत्तर :
(क) उपरामम्
(iv) को भेद: पिक: च काकः च तयो: ।
(क) पिककाकम्
(ख) पिककाकयो:
(ग) पिककाकस्य
(घ) पिककाका:
उत्तर :
(ख) पिककाकयो:
(v) विमूढधी: मधुंर न वदति।
(क) विमूदा धी:
(ख) विमूढ: धी
(ग) विमूढाः धिय:
(घ) विमूला धी: यस्य स:
उत्तर :
(घ) विम्ढाधी: यस्यस:
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) सा बुद्धिमान् + ङीप् महिला प्रतीयते ।
(क) बुद्धिमति
(ख) बुद्धिमती
(ग) बुद्धिमाती
(घ) बुद्धिमानीय्
उत्तर:
(ख) बुद्धिमती
(ii) सा बालिका मधुरस्वरेण गायति ।
(क) बालक + टाप्
(ख) बालक + तल
(ग) बालक + ङीप
(घ) बालक + ल्यप्
उत्तर:
(क) बालक + टाप्
(iii) बालके चपल + तल् अस्ति।
(क) चपलतल्
(ख) चपलताल्
(ग) चपलता
(घ) चपलप
उत्तर:
(ग) चपलता
(iv) गजस्य स्थूलत्वं पश्य ।
(क) स्थूल + तम्
(ख) स्थूल + त्वम्
(ग) स्थूल + ल्यप्
(घ) स्थूल + कत्वा
उत्तर:
(ख) स्थूल + त्वम्
(v) अस्ति + ठक् एवं ईश्वरं मन्यते ।
(क) आस्तिक:
(ख) आस्तिकम्
(ग) आस्तिक
(घ) आस्तिकाः
उत्तर:
(क) आस्तिकः
8. वाच्यानुसारं उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) मोहन:- रमे ! किं तत्र शालायाम् गायक: गीतानि गायति।
रमा – आम्, तत्र गायकेन गीतानि
(क) गायति
(ख) गायन्ति
(ग) गीयन्ते
(घ) गीयते
उत्तर :
(ग) गीयन्ते
(ii) मोहन:- किं कापि बाला तत्र नृत्यति ?
रमा – आम्, तंत्र तु द्वे बाले…………. 1
(क) नृत्यति
(ख) नृत्यत:
(ग) नर्तिष्यित:
(घ) नृत्यन्ति
उत्तर :
(ख) नृत्यतः
(iii) मोहन:- किम् इदानी त्वम् अपि तत्र गच्छसि ?
रमा – आम् अपि तंत्र गस्यते।
(क) अहम्
(ख) क्यम्
(ग) मया
(घ) त्वया
उत्तर :
(ग) मया
(iv) मोहन:- अरे! गुरु: आयाति। अह तु प्रणमामि।.
(क) गुरुम्
(ख) गुरु:
(ग) गुरवे
(घ) गुरो:
उत्तर :
(क) गुरुम्
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्यां पूरयत।
(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
कृषकस्य दिनचर्याया: समयसारिणी ।
(i) प्रात: 5:30 ………. उत्तिष्ठति ।
उत्तर:
सार्द्धपञ्चवादने
(ii) प्रातः 7:00 ………. क्षेत्रं गच्छति ।
उत्तर:
सप्तवादने
(iii) सायंकाले 6:15 ……… गृहं प्रत्यागच्छति।
उत्तर:
सपादषड्वादने
(iv) रात्रौ 8:45 ………… भोजनं करोति ।
उत्तर:
पादोननववादने
(v) पश्चात् 10:00 ………. शयनं करोति ।
उत्तर:
दशवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अघोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) ते सभायां मा वदेयु:।
(ii) यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि वेलाप्यवेला स्यात्।
(iii) यूयम् प्रयासं कुरुत
(iv) मार्गेषु अवकरं न क्षिपेयु:।
उत्तर :
(i) वृथा
(ii) तदा
(iii) अपि
(iv) इतस्तत:
मञ्जूषा-तदा, इतस्ततः, वृथा, अपि।
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) द्वौ छात्रौ गच्छति।
(क) गच्छतः
(ख) गच्छन्तिः
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छथः
उत्तर:
(क) गच्छतः
(ii) स: बालिका भोजनं खादति ।
(क) ताः
(ख) तेन
(ग) सा
(घ) तम
उत्तर:
(ग) सा
(iii) अहं पत्र लिखावः ।
(क) सः
(ख) तौ
(ग) युवाम्
(घ) आवाम्
उत्तर:
(घ) आवाम्
(iv) रामः अतीव वीराः अस्ति ।
(क) वीरम्
(ख) वीर :
(ग) वीरेण
(घ) वीरौ
उत्तर:
(ख) वीर :
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
कश्चन निर्धनो जन: भूरि परिश्रम्य किअ्अद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुणतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्रं द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकाश्श्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत् । पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत। निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ‘ इति विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) कीदृशः जन: भूरि परिश्रम्य किज्चिद् वित्तमुपार्जितवान् ?
उत्तर :
निर्धन:
(ख) तनयः कुत्र निवसन् अध्ययने संलग्न: समभूत्?
उत्तर :
छायावासे
(ग) करुणापरो गृही कस्मै आश्रय प्रायच्छत् ?
उत्तर :
तस्मै (निर्धनजनाय)
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 × 2 = 2
(क) स पिता किमर्थ व्याकुलो जातः ?
उत्तर :
स पिता तनूजस्य रुणतामाकर्ण्य व्याकुलो जात:
(ख) स: किं विचार्य पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कतुं कब्जिद् गृहस्थमुपागतः ?
उत्तर :
निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा शुभावहाइति विचार्य सः पाश्वर्थिते ग्रामे रात्रिनिकयं कतुं कश्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(ग) अर्जितिन वित्तेन सः जनः किम् अकरोत् ?
उत्तर :
तेन अर्जितेन वित्तेन सः जनः स्वपुत्रम् एकस्मिन महाविद्यालये प्रवेशं दाययितुं सफलो जातः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) “परमर्थकाश्येंन पीडितः स: बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्” अत्र वाक्ये कर्तृपद किम् ?
उत्तर :
स:
(ख) ‘करुणापरः’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
उत्तर :
गृही
(ग) ‘पुत्रस्य’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
तनूजस्य
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः कः ?
उत्तर:
आलस्य
(ii) केषां शरीरे आलस्य महान् शत्रुः ?
उत्तर:
मनुष्याणां
(iii) मनुष्याणां बन्धु क: ?
उत्तर:
उद्यमः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) मनुष्यः कं कृत्वा नावसीदति ?
उत्तर:
मनुष्यः उद्यमं (परिश्रमम्) कृत्वा नावसीदति ।
(ii) आलस्य कुत्रस्थितः अस्ति ?
उत्तर:
आलस्य मनुष्याणां शरीरे स्थितः अस्ति ।
(iii) श्रेष्ठः बन्धुः कः ?
उत्तर:
श्रेष्ठः बन्धुः उद्यमः ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘जनानां’ इति पदस्य कृते पद्यांशे किं पर्याय पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
मनुष्याणां
(ii) ‘महान् रिपुः’ अत्र विशेषण पदं किम् अस्ति ?
उत्तर:
महान्
(iii) उद्यमः पदस्य विपर्ययः पदं पद्यांशे किम् ?
उत्तर:
आलस्य
14. अधोलिखित नाटयांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। 5
(एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुमागतौ एत विवाद श्रुणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रकौ – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते ? एतदर्श तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयन कुर्वन्तु सर्वसम्मतया।
सिंह – तूष्ण्णी भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ । एते वन्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्य न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
बक: – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु को ऽ पि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिणः – आम् आम् – कश्चित् खगः एव वनराज: भविष्यति इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(क) कौ नदीजलं पातुमागतौ ?
(ख) ‘तूर्ण्णी भव’ इति क: कथयति ?
(ग) किमर्थ सुपात्र चीयते ?
उत्तर :
(क) व्याघ्रचित्रकौ
(ख) सिंह:
(ग) वनराजपदाय
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(क) तत्र किमर्थ विचारविमर्शः प्रचलति ?
(ख) अधुना किं निश्चेतव्यम्?
(ग) सर्वे पक्षिणः किं कथयन्ति ?
उत्तर :
(क) एते वन्यजीवा: भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
(ख) अधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
(ग) सर्वे पक्षिणः उच्चैः कथयन्ति यत् काश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति।
(इ) भाषिककार्यम् 1 × 2 = 2
(क) ‘एतस्मित्रेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुम् आगतौ’ वाक्ये किं कर्तृपदम् प्रयुक्तम् ?
(ख) ‘पक्षिण:’ इति विशेष्यपदस्य विशेषणपदं किम् ?
(ग) ‘कलहम्’ इति पदस्य किं पर्यायपद गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
(क) व्याघ्रचित्रकौ
(ख) सर्वे
(ग) विवादम्
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) तत्त राजसिंहों नाम राजपुत्रः वसति स्म।
उत्तर:
तत्र किम् नाम राजपुत्रः वसति स्म ?
(ii) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती ।
उत्तर:
बुद्धिमती कया पुत्रौ प्रहृतवती ?
(iii) व्याघ्र दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्।
उत्तर:
कम् दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत् ?
(iv) त्वं मानुषात् विभेषि ।
उत्तर:
त्व कस्मात विभेषि ?
(v) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्र त्र्यं दत्तम् ।
उत्तर:
पुरा त्वया कस्मै व्याघ्र त्र्यं दत्तम् ?
16. मज्जूषायाः सहायतया अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत। 1 × 4 = 4
मृगा मृगै: सङ्भमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूर्खैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।।
अन्वय: – मृगाः (i) ………. गावश्च गोभिः (ii) ……… तुरड़्ञै:, मूर्खा: मूर्खैं: सुधिय: सुधीभि: सङ्गम् (iii) ……… । (iv) …… समान-शील व्यसनेषु (भवति)।
मञ्जूषा-सख्यम्, मृगैः, तुरगाः, अनुव्रजन्ति
अथवा
अधोलिखितश्लोकस्य भावार्थं मज्जूषात: उचितपदानि चित्वा पूरयत। 1 × 4 = 4
आचार: प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः।।
भावार्थः – अस्य भावोऽस्ति यत् सदाचार: जनानां (i) ……
धर्मः अस्ति, इति (ii) ……. कथयन्ति अतएव जनै:
(iii) ……. रक्षा प्राणेथ्यः अपि (iv) ……. करणीया।
मञ्जूषा-विद्वांसः, विशेषतया, प्रथमः, सदाचारस्य।
उत्तर :
अन्वय:
(i) मृगै:
(ii) तुरगा:
(iii) अनुव्रजन्ति
(iv) सख्यम्
अथवा
भावार्थम्
(i) प्रथम:
(ii) विद्वान्स:
(iii) सदाचारस्य
(iv) विशेषतया
17. अधोलिखितं कथांश समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रः पलायितः ।
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णं धाविता ।
(iii) शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिमती जम्बुकमाक्षिपति ।
(iv) बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(v) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत् ।
(vi) मार्गे सा एकं व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्यजगाद्।
(vii) गलबद्धशृगालकः व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः ।
(viii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
उत्तर:
(iv) बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(vi) मार्गे सा एकं व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा पुत्रौ चपेटया प्रहृत्यजगाद्।
(viii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
(i) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रः पलायितः ।
(iii) शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्रं दृष्ट्वा बुद्धिमती जम्बुकमाक्षिपति
(ii) भयङ्करा व्याघ्रमारी तूर्णं धाविता ।
(vii) गलबद्धशृगालकः व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः ।
(v) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(i) एक: दुर्बलः बलीवर्द: भूमौ पपात।
(क) गौ:
(ख) धेनु:
(ग) वृषभ:
(घ) महिष:
उत्तर :
(ग) वृषभ:
(ii) तदा तत्र सुराधिप: आगच्छत्।
(क) नृप
(ख) कृषक:
(ग) धनुः
(घ) इन्द्र:
उत्तर :
(घ) इन्द्र:
(iii) नराणां प्रथमः शत्रु: आलस्यम् अस्ति।
(क) मानव:
(ख) मित्रम्
(ग) रिपु:
(घ) सहायक:
उत्तर :
(ग) रिपु:
(iv) फलच्छायासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।
(क) तरु:
(ख) खगः
(ग) छाया
(घ) मानव:
उत्तर :
(क) तरु: