Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 3 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 3 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए ।)
जीवने सफलतायाः आधारः पुरुषार्थः एव! अस्य अभावेन नरः सुखसमृद्धिम् आप्तुम् असमर्थः भवति यशः च न प्राप्नोति ! यदा यदा नरः पुरुषार्थम् अचिनोत तदा तदा तेन सफलता प्राप्ता! पुरुषार्थिनः एवम् संसारे विलक्षणप्रतिभाम् अर्जितवन्तः ! अनेन एवम् ऐवरेस्टशिखरम् अजयत् अन्तरिक्षं च अगच्छत् । नरः ! देशसेवया समाजसेवया शिक्षाप्रसारेण च पुरुषार्थिभिः उल्लेखनीयानि कार्याणि कृतानि ! अस्माकम् इतिहासे तेषां गौरवगानं विद्यते ! आपत्काले येषां मनांसि विचलितानि न भवन्ति । ते एव जीवने सफलता प्राप्नुवन्ति ! पुरुषार्थिनाम् कृते तु पुरुषार्थः एव उपासना अस्ति ! यः जनः स्वजीवने सफलता प्राप्तुम् इच्छति सः पुरुषार्थः अवश्यमेवं कुर्यात् । पुरुषार्थस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) जीवने सफलतायाः आधार: किम् ?
उत्तर:
पुरुषार्थः
(ii) केषां कृते पुरुषार्थः उपासना अस्ति ?
उत्तर:
पुरुषार्थिनाम्
(iii) के संसारे विलक्षण प्रतिभाम् अर्जितवन्तः ?
उत्तर:
पुरुषार्थिनः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) येषां मनांसि आपत्काले विचलितानि न भवन्ति ते किं कुर्वन्ति ?
उत्तर:
येषां मनांसि आपत्काले विचलितानि न भवन्ति ते एव जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति ।
(ii) जीवने सफलतायाः आधारः कः ?
उत्तर:
जीवने सफलतायाः आधारः पुरुषार्थः एव। अस्य अभावेन नरः सुखसमृद्धिम् आप्तुम असमर्थः भवति यशः च न प्राप्नोति ।
(iii) कस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ?
उत्तर:
पुरुषार्थस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य गद्यांशस्य समुचित शीर्षकं ‘पुरुषार्थस्य महत्त्वं’ अस्ति ।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘प्राप्नुवन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) पुरुथार्थी
(ख) पुरुषार्थिनः
(ग) ते
(घ) कार्याणि
उत्तर:
(ग) ते
(ii) ‘अपयश:’ इति पदस्य विपर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
(क) विलक्षणम्
(ख) कार्यम्
(ग) पुरुषार्थः
(घ) यशः
उत्तर:
(घ) यश:
(iii) ‘मानव:’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) सुखः
(ख) नरः
(ग) कर :
(घ) कृते
उत्तर:
(ख) नरः
(iv) ‘उल्लेखनीयानि’ इति पदस्य विशेष्यपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) कृतानि
(ख) कार्याणि
(ग) पुरुषार्थ :
(घ) प्रसारेण
उत्तर:
(ख) कार्याणि
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
2. मातरं प्रति लिखितम् अधः पत्रं मञ्जूषापदसहायतया पूरयित्वा पुन: लिखत- 1 / 2 × 10 = 5
(माता को लिखे गए निम्नलिखित पत्र को मक्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
(i) _____
शिमलात:
दिनाह्क : ______
परमपूक्यमात:!
सादरं प्रणामा:।
अहं कुशलः अत्र तत्रापि कामये। भवत्या: पत्रम् प्राप्य मनसि सन्तोष : (ii) ____ मम भ्राता (iii) _______ स्वस्थः इति हर्षस्य विषय:। स: मम अध्ययनस्य (iv) _____ च विषये चिन्तित: आसीत्। अहं पज्चवादने (v) ____ यथानिर्दिष्टं (vi) _____ करोमि (vii) ____ प पट्रमि। नववादने विद्यालयं (viii) _____। चतुवांदने (ix) आगच्छामि। सप्तवादने गृहकार्य करोमि। पितृमहाभागानां प्रणामा : कथनीया:।
भवत्या: आज्ञापालक: (x)____।
प्रदीप:
मऊ्जूषा – पुत्र:, विद्यालयात्, व्यायामं, स्वास्थ्यस्य, जात:, कावेरीछात्रावासः, इदानीम्, तदनन्तरं, उत्थाय, गच्छामि
उत्तर :
(i) कावेरी छात्रावास:
(ii) जात:
(iii) इदानीम्
(iv) स्वास्थस्य
(v) उत्थाय
(vi) व्यायामं
(vii) तदनन्तरं
(viii) गच्छामि
(ix) विद्यालयात्
(x) पुत्र:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा ञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।
[मञ्जूषा – विद्यालयस्य, अयं, प्रवेशद्वारे, वृक्षाः, छात्राः, विद्यायाः मन्दिरम् विद्यालयः, अत्र, पठनाय, अपि आगच्छन्ति, अस्ति, सन्ति, भवति, क्षेत्रम्, आदर्शविद्यालयः चित्रे, बहवः एकः, दृश्यन्ते, विद्यालयः ।
उत्तर:
(i) अस्मिन चित्रे एक: विद्यालयः अस्ति ।
(ii) विद्यालयस्य प्रवेशद्वारे छात्राः सन्ति ।
(iii) विद्यालय: विद्यायाः मन्दिरम् भवति।
(iv) छात्राः अत्र पठनाय आगच्छन्ति।
(v) चित्रे बहवः वृक्षाः अपि दृश्यन्ते ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । ( 1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए | )
जन्तुशालाः
(जन्तुशाला)
[मञ्जूषा – सिंहः, तत्र स्थिताः अस्मान् जन्तुशालायाः, वयं, च, पिंजरे, दृश्यते, न कर्त्तव्यम्, एकस्मिन्, कोणे, स्म, बद्धौ, अपश्याम् तीव्रं जनाः, विचित्रं, चित्रकः, धावति, मृगद्वयं अगच्छाम, दूषितं, पश्यन्ति, वातावरणं, अद्य, एकः ।
उत्तर:
(i) अद्य वयं जन्तुशालाम् अगच्छाम ।
(ii) तत्र वयं एकः सिंहः एकः चित्रकः च पिंजरे बद्धौ अपश्याम ।
(iii) चित्रकः तीव्रं धावति ।
(iv) जनाः एकस्मिन् कोणे स्थिताः विचित्रं मृगद्वयं पश्यन्ति स्म ।
(v) अस्माभिः जन्तुशालायाः वातावरणं दूषितं न कर्त्तव्यम् ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं पञ्चवाक्यम्) 1 × 5 = 5
(निम्नलिखित वार्क्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए) (केवल पाँच वाक्य)
(i) गोपाल गीत गाता है।
Gopal sings a song.
(ii) हम सब सिनेमा देखते हैं।
We all watch movies.
(iii) रमा कल कोलकाता जायेगी।
Rama will go to Kolkata tomorrow.
(iv) कल श्याम कहाँ था ?
Where was Shyam yesterday?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
(vi) बच्चा भालू से डरता है।
The child fears from bear.
(vii) क्या वे सब पढ़ें?
May they study?
उत्तर :
(i) गोपाल: गीतं गायति।
(ii) वयं चलचित्रं पश्यामः।
(iii) रमा श्व: कोलकातां/कोलकातानगरं गमिष्यति।
(iv) ह्य: श्यामः कुत्र आसीत् ?
(v) यूयं कलमेन लिखत।/लिखथ।
(vi) बाल: भल्लूकात् विभेति।
(vii) किं ते पठेयु:/पठन्तु।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए | ) (केवल चार प्रश्न)
(i) खगाः आकाशे स्वच्छन्दं विचरन्ति ।
उत्तर:
स्व + छन्दम्
(ii) तमसो मा ज्योतिर्गमय ।
उत्तर:
ज्योतिः + गमय
(iii) तहि मत् + शिरः ददामि ।
उत्तर:
मच्छिरः
(iv) जगदीश्वरः सर्वत्र विराजते ।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरः
(v) मनुष्य रूपेण मृगाः + चरन्ति ।
उत्तर:
मृगाश्चरन्ति
6. अधोलिखितवाक्येघु रेखाक्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स: स्थितप्रज्ञः इति को न जानाति।
(क) स्थिता प्रज्ञा यस्य स:
(ख) स्थितं प्रज्ञं यस्य स:
(ग) स्थित: प्रज्ञ : यस्य स:
(घ) स्थितं प्रज्:
उत्तर :
(ग) स्थितः प्रज्ञः यस्य सः।
(ii) मुनिः राजानं यथेश्रम् अभ्यनन्दत्।
(क) इटेन अनतिक्रम्य
(ख) इथाय अनतिक्रम्य
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य
(घ) इष्टया अर्नतिक्रम्य
उत्तर :
(ग) इष्टम् अनतिक्रम्य।
(iii) कुशलवौ रामम् प्रणमतः।
(क) कुशः च लवः च
(ख) कुशम् लव च
(ग) कुशः लवौ च
(घ) कुशौ च लवौ च
उत्तर :
(क) कुशः च लवः च।
(iv) स भारस्य वेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भरवेदना:
(ख) वेदनाभारेण
(ग) भारवेदनया
(घ) भारेण वेदनया
उत्तर :
(ग) भारवेदनया
(v) रामः मृगस्य पश्चात् गच्छति।
(क) अनुमृगम्
(ख) मृगपश्चात्
(ग) अनुमृग:
(घ) पश्चात् मृगम्
उत्तर :
(क) अनुमृगम्
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) संसारे नरत्वं दुर्लभम्।
(क) नर + त्व
(ग) नरत् + व
(ख) नर + ता
(घ) नरत्व + म्
उत्तर:
(क) नर + त्व
(ii) पुत्रवान् भव इति यमराजः वरं अयच्छत्।
(क) पुत्र + वान
(ख) पुत्र + शानच्
(ग) पुत्र + क्तवतु
(घ) पुत्र + मतुप्
उत्तर:
(घ) पुत्र + मतुप्
(iii) शकुन्तला बुद्धिमती आसीत् ।
(क) बुद्धि + मतुप्
(ख) बुद्धि + मत
(ग) बुद्धि + शानच्
(घ) बुद्धि + क्तवतु
उत्तर:
(क) बुद्धि + मतुप्
(iv) सीता चतुर + टाप् बालिका अस्ति।
(क) चतुरा
(ख) चतुर
(ग) चतुरतरा
(घ) चतुरतमा
उत्तर:
(क) चतुरा
(v) अस्माकं जीवने अलस्य महत् + त्व वर्तते ।
(क) महत्त्वं
(ख) महानता
(ग) महतात्वं
(घ) महता
उत्तर:
(क) महत्त्वं
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुन: लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(वाच्य के अनुसार उचित पदों से रिक्त स्थानों को पूरा करके नीचे लिखे हुए संवाद को पुनः लिखिए) (केवल तीन प्रश्न)
(i) गणेश:-सुरेश। किं त्वं रामायणं
(क) पठ्यते
(ख) पठसि
(ग) पठति
(घ) पठामि
उत्तर :
(ख) पठसि
(ii) सुरेश:-आम् रामायणं पठ्यते।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वम्
(घ) गणेश:
उत्तर :
(क) मया
(iii) मया अपि स्मर्यन्ते।
(क) श्लोकान्
(ख) श्लोकम्
(ग) श्लोका:
(घ) श्लोक:
उत्तर :
(ग) श्लोका:
(iv) गणेश:-किम् कक्षायाम् आचार्य: कथाम् ……….?
(क) पाठयसि
(ख) पाठर्यति
(ग) पाठयन्ति
(घ) पाठ्यते
उत्तर :
(ख) पाठयति
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) रमा (5:00) ………… ‘वादने उत्तिष्ठति ।
उत्तर:
पञ्च
(ii) सा (5:30) ……… वादने भ्रमणाय गच्छति ।
उत्तर:
सार्द्धपञ्च
(iii) सा ( 6:00) ……….. वादने स्नानं करोति ।
उत्तर:
षड्
(iv) सा (6:30) …………. वादने विद्यालयं गच्छति ।
उत्तर:
सार्द्धषड्
(v) सा 12:30 ………. वादने गृहं आगच्छति।
उत्तर:
सार्धद्वादश
10. मज्जूषायां प्रदत्तैः अचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्न्रयम्) 1 × 3 = 3
(मज्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) विद्यालये अवकाशः भविष्यति।
(ii) रविवासरः अस्ति।
(iii) पत्रवाहक: पत्राणि दातु गच्छति।
(iv) यदि मेघः गर्जति मयूराः नृत्यन्ति।
मक्जूषा- तहिं, श्वः, अद्य, इदानीम्
उत्तर :
(i) श्व:
(ii) अद्य
(iii) इदानीम्
(iv) तर्हि
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पदको विकल्पों में से चुनकर लिरि (1) (केवल तीन प्रश्न)
(i) जनाः ह्य: आपण गमिष्यन्ति ।
(क) गामिष्याव
(ख) अगच्छन्
(ग) गच्छानि
(घ) अगच्छतम्
उत्तर:
(ख) अगच्छन्
(ii) सः बालिका क्रीडति ।
(क) बाला
(ख) बालक:
(ग) बालको
(घ) बालिके
उत्तर:
(ख) बालकः
(iii) त्वं कदा नाटकं द्रक्ष्यन्ति ।
(क) पश्यन्ति
(ख) पश्यावः
(ग) द्रक्ष्यसि
(घ) पश्याव
उत्तर:
(ग) दक्ष्यसि
(iv) त्वम मम मित्र: असि ।
(क) मित्रम्
(ख) मित्रौ
(ग) मित्रा
(घ) मित्रा:
उत्तर:
(क) मित्रम्
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
अग्रिमे दिने स आरक्षी चौयांभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्र: उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्यु: तौ न्यायालये स्व-स्व पक्ष पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(अ) एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क: आसीत्?
उत्तर :
बंकिमचन्द्र:
(ii) कस्य अभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ?
उत्तर :
प्रमाणाभावात् / प्रमाणस्य
(iii) न्यायालये क: समागत्य न्यवेदयत् ?
उत्तर :
कर्मचारी
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलम् प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) न्यायाधीशः क्यो : शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान् ?
उत्तर :
न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्त च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(ii) तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य किं न्यवेदयत्?
उत्तर :
तत्रत्य: कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः।
(iii) न्यायाधीशः किं श्रुतवान्?
उत्तर :
न्यायाधीशः बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘निरापराधम्’ इत्यस्य किं पर्यांयपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
निर्दोषम्
(ii) ‘श्रुतवान्’ इति पदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर :
बंकिमचन्द्र:
(iii) ‘दिने’ इति पदस्य किं विशेषणपद् गद्यांशे प्रयुक्तम्?
उत्तर :
अग्रिमे
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
गुणगुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः । पिको वसंतस्य गुणं न वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) गुणी कं वेत्ति ?
उत्तर:
गुणं
(ii) बली. कं वेत्ति ?
उत्तर:
बलं
(iii) वायसः कस्य गुणं न जानाति ?
उत्तर:
वसन्तस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) पिकः कस्य गुणं जानाति ?
उत्तर:
पिक: वसंतस्य गुणं जानाति।
(ii) मूषकः कस्य बलं न जानाति ?
उत्तर:
मूषकः सिंहस्य बलं व जानाति।
(iii) वसन्तस्य गुणं कः न वेन्ति ?
उत्तर:
वसन्तस्य गुणं वायसः न वेन्ति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘मूषित’ इति पदस्य विलोम पदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ।
उत्तर:
मूषकः
(ii) ‘काकः’ इत्यस्य पदस्य किं पर्यायपदं श्लोके प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
वायसः
(iii) श्लोके ‘बली’ इति पदस्य क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
वेत्ति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
भयाकुलं व्याष्रं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः भृगालः हसन्नाह”भवान् कुतः भयात् पलायित: ?”
व्याघ्र:- गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किज्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याश्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारख्य: परं गृहीतकरजीवितो नष्ट: शीघ्रं तदग्रतः।
शृगाल:- व्याख! त्वया महात्कौतुकम् आवेदित यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्र:- प्रत्यक्षमेव मया सात्मयुत्रावेकैकशो मामतुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।
जम्बुक:- स्वामिन् ! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम् / व्याघ्र ! तब पुनः तत्र गतस्य सा सम्मुखमपीक्षते यदि, तहिं त्वया अहं हन्तव्यः इति।
व्याघ्र:वेलाप्यवेला स्यात्।
(अ) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 / 2 × 2 = 1
(एक शब्द में उत्तर लिखिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशं व्याघ्रं दृष्ट्वा हसन् आह ?
उत्तर :
भयाकुलं
(ii) गच्छ, गच्छ जम्बुक ! इति कः कथयति?
उत्तर :
व्याघ्र:
(iii) यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम् इति कस्य उक्ति: ?
उत्तर :
जम्बुकस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(पूर्णवाक्य में उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) धूर्त: भृगालः हसन् किम् आह?
उत्तर :
धूर्तः भृगालः हसन् आह-” भवान् कुतः भयात् पलायितः ?
(ii) व्याघ्र: कीदृशः आसीत् ?
उत्तर :
व्याघ्र: भयाकुलः आसीत्।
(iii) ‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति क: कम् कथयति ?
उत्तर :
‘यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि’ इति व्याघ्र: शृगालं कथयति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) 1 × 2 = 2
(निर्देशानुसार उत्तर लिखिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘कश्चित् धूर्तः भृगालः उपहसति’ इत्यत्र क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तर :
शृगाल:
(ii) ‘धूर्तः शृगाल:’ इत्यत्र विशेषणपद किम् ?
उत्तर :
धूर्त:
(iii) आगच्छ जम्बुक! आगच्छ इत्यस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर :
गच्छ
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए । ) (केवल चार प्रश्न)
(i) पुत्रं दृष्टुम् सः प्रस्थितः ।
उत्तर:
कम् दृष्टुम् सः प्रस्थितः ?
(ii) करुणापरो मृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर:
करुणापरो मृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ?
(iii) चौरस्य वार ध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः ।
उत्तर:
कस्य वार ध्वनिना अतिथिः प्रबुद्ध ?
(iv) न्यायाधीशः बकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तर:
न्यायाधीशः कः आसीत् ?
(v) स भारवेदनया क्रंदाति स्म ।
उत्तर:
स कया क्रन्दातिस्म् ?
16. मऊ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- 1 × 4 = 4
(मज्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोक के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए)
पिता यच्छति पुत्राय बाल्ये विद्याधनं महत्।
पिताइस्य किं तपस्तेपे इत्युक्तिस्तत्कृत ज्ञता।।
अन्वय:-पिता पुत्राय (i)_____ महत् विद्याधनं (ii)_____ । अस्य ( पुत्रस्य) पिता किं (iii)_____ तेपे इति उक्ति: (iv)____ ।
मज्जूषा- तत्कृतज्ञता, यच्छति, बाल्ये, तप:,
अथवा
मज्जूषाया: साह्याय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत-
(मज्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्तस्थानों को पूरा करके पुनः लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति॥
भावार्थ:-इदं सत्यमेव यत् (i)____ तु मानवानां शरीरेषु स्थितः (ii)____ शत्रुः अस्ति। यतः शरीरे आलस्यकारणात् मानवस्य विकासगतिः स्थिरा भवति। मानवानां कृते जगति (iii) ____ कोsपि बन्धु: नास्ति। मानवः उद्यमं कृत्वा एव निरन्तरं विकासं करोति, अनेन कदापि (iv) ____ न भवति।
मज्जूषा-दु :खित :, उद्यमसमः, आलस्यम्, महान्
उत्तर :
(i) बाल्ये
(ii) यच्छति
(iii) तप:
(iv) तत्कृतज्ञता
अथवा
भावार्थ:
(i) आलस्यम्
(ii) महान्
(iii) उद्यमसम :
(iv) दु:खित:
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः हसति ।
(ii) बुद्धिमती जम्बुकमाक्षियन्त्यङ्गुला तर्जयन्त्युवाच ।
(iii) जम्बुक ! त्वमपि किञ्चित् गूढ़प्रदेशं गच्छ।
(iv) एकदा बुद्धिमती स्त्री पुत्रद्वयेन सह पितुर्गृहं प्रति गता ।
(v) रे धूर्त ! त्वया महयं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम्, अद्यैकमानीय कथंयासि ?
(vi) मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामन्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा ।
(vii) मार्गे सा निजबुद्ध्या व्याघ्रस्य भयाद् विमुक्ता ।
(viii) व्याघ्रः निजगले शृगालं बद्ध्वा पुनः काननं ययौ ।
उत्तर:
(iii) जम्बुक| तत्वमपि किञ्चित् गूढप्रदेशं गच्छ।
(vii) मार्गे सा निजबुद्ध्या व्याघ्रस्य भयाद् विमुक्ता ।
(iv) एकदा बुद्धिमती स्त्री पुत्रद्वयेन सह पितुर्गृहं प्रति गता ।
(i) भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः हसति ।
(viii) व्याघ्रः निजगले शृगांल बद्ध्वा पुनः काननं ययौ ।
(v) रे धूर्त! त्वया महयं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम, अद्यैकमानीय कथंयासि ?
(ii) बुद्धिमती जम्बुकमाक्षियन्त्यङ्गुला तर्जयन्त्युवाच ।
(vi) मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामन्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा ।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसड्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत-(केवलं प्रश्नत्रयम) 1 × 3 = 3
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) त्वया दुष्टः हन्तव्यः इति।
(क) मारणीय:
(ख) पालनीय:
(ग) ध्येय:
(घ) हननीय:
उत्तर :
(क) मारणीय:
(ii) आवयो: वंशस्य कर्ता सहम्रदीधितिः एव।
(क) चन्द्र:
(ख) शिव:
(ग) भानुः
(घ) वाल्मीकि:
उत्तर :
(ग) भानु:
(iii) अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।
(क) सत्यम्
(ख) मिथ्या
(ग) मन्दम्
(घ) काकु:
उत्तर :
(ख) मिथ्या
(iv) दुर्बल: बलीवर्द: जवेन गन्तुम् अशक्तः।
(क) द्रुतगत्या
(ख) काठिन्येन
(ग) ताडनेन
(घ) सरलतया
उत्तर :
(क) द्रुतगत्या