Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 3 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 3 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए ।)
जीवने सफलतायाः आधारः पुरुषार्थः एव! अस्य अभावेन नरः सुखसमृद्धिम् आप्तुम् असमर्थः भवति यशः च न प्राप्नोति ! यदा यदा नरः पुरुषार्थम् अचिनोत तदा तदा तेन सफलता प्राप्ता! पुरुषार्थिनः एवम् संसारे विलक्षणप्रतिभाम् अर्जितवन्तः ! अनेन एवम् ऐवरेस्टशिखरम् अजयत् अन्तरिक्षं च अगच्छत् । नरः ! देशसेवया समाजसेवया शिक्षाप्रसारेण च पुरुषार्थिभिः उल्लेखनीयानि कार्याणि कृतानि ! अस्माकम् इतिहासे तेषां गौरवगानं विद्यते ! आपत्काले येषां मनांसि विचलितानि न भवन्ति । ते एव जीवने सफलता प्राप्नुवन्ति ! पुरुषार्थिनाम् कृते तु पुरुषार्थः एव उपासना अस्ति ! यः जनः स्वजीवने सफलता प्राप्तुम् इच्छति सः पुरुषार्थः अवश्यमेवं कुर्यात् । पुरुषार्थस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) जीवने सफलतायाः आधार: किम् ?
उत्तर:
पुरुषार्थः
(ii) केषां कृते पुरुषार्थः उपासना अस्ति ?
उत्तर:
पुरुषार्थिनाम्
(iii) के संसारे विलक्षण प्रतिभाम् अर्जितवन्तः ?
उत्तर:
पुरुषार्थिनः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) येषां मनांसि आपत्काले विचलितानि न भवन्ति ते किं कुर्वन्ति ?
उत्तर:
येषां मनांसि आपत्काले विचलितानि न भवन्ति ते एव जीवने सफलतां प्राप्नुवन्ति ।
(ii) जीवने सफलतायाः आधारः कः ?
उत्तर:
जीवने सफलतायाः आधारः पुरुषार्थः एव। अस्य अभावेन नरः सुखसमृद्धिम् आप्तुम असमर्थः भवति यशः च न प्राप्नोति ।
(iii) कस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ?
उत्तर:
पुरुषार्थस्य अभावे जनः सफलतां प्राप्तं न कर्तुं शक्यते ।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
अस्य गद्यांशस्य समुचित शीर्षकं ‘पुरुषार्थस्य महत्त्वं’ अस्ति ।
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘प्राप्नुवन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) पुरुथार्थी
(ख) पुरुषार्थिनः
(ग) ते
(घ) कार्याणि
उत्तर:
(ग) ते
(ii) ‘अपयश:’ इति पदस्य विपर्यायपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
(क) विलक्षणम्
(ख) कार्यम्
(ग) पुरुषार्थः
(घ) यशः
उत्तर:
(घ) यश:
(iii) ‘मानव:’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) सुखः
(ख) नरः
(ग) कर :
(घ) कृते
उत्तर:
(ख) नरः
(iv) ‘उल्लेखनीयानि’ इति पदस्य विशेष्यपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
(क) कृतानि
(ख) कार्याणि
(ग) पुरुषार्थ :
(घ) प्रसारेण
उत्तर:
(ख) कार्याणि
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. भवतः नाम धनराजः वर्तते । भवान् स्वक्षेत्रस्य नगरनिगम आयुक्ताय क्षेत्रे भ्रमणं कुर्वन्ः पशून् ग्राहयितुं पत्रं लेखितुम् इच्छति। अतः मञ्जूषायाः सहायता तत्पत्रं सम्पूर्ण लिखतु भवान् । (1/2 × 10 = 5 अङ्काः )
(आपका नाम धनराज है । आप अपने क्षेत्र के नगर निगम आयुक्त को क्षेत्र भ्रमण करके पशुओं को पकड़वाने के लिए पत्र लिखना चाहते हैं। अत: मञ्जूषा की सहायता से इस पत्र को पूर्ण करके लिखिए।)
10/40 एफ. अलकापुरी
गाजियाबादः (उ. प्र.)
दिनाङ्कः …………
सेवायम्,
श्रीमन्त: (i) ………..
नगरनिगम गाजियाबाद:
विषयः क्षेत्रे अनावश्यकं भ्रमणं कुर्वतः स्वामिहीनान् (ii) ……… ग्राहयितुं पत्रम्।
महोदय,
निवेदनम् अस्ति यत् अस्मिन् क्षेत्रे विगत केभ्यश्चित् (iii) ……….. केचित् स्वामिहीनाः पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति । ते कदाचिदपि आगत्य जनानां (iv) ……….. हानिं कुर्वन्ति । केचित्तु गृहेषु अपि बलपूर्वक प्रविश्य (v) ……… खादन्ति इतस्ततश्च विस्तीरयन्ति । कदाचित्तु मार्गेषु चलत: (vi) ………. प्रहृत्य रुग्णान् अपि कुर्वन्ति ।
अनेन तु क्षेत्रस्य जनाः अतीव (vii) ……… सन्ति । अतः भवतां सेवायां निवेदनमस्ति यत् (viii) …….. शीघ्रमेव स्वजनान् सम्प्रेष्य तान् पशून् ग्राह्यन्तु भवन्तः येन क्षेत्रे (ix) ……… भवेत्।
वयं भवताम् आभारिणः भविष्यामः ।
सधन्यवादम्।
निवेदक
(x) ………..
[मञ्जूषा भयग्रस्ताः पशून्, आयुक्तमहोदयः, शरीराणाम्, शान्तिः, क्षेत्रे, अन्नानि, जनान्, धनराजः, समयेभ्यः।
उत्तर:
10/40 एफ. अलकापुरी
गाजियाबादः (उ. प्र.)
दिनाङ्कः …………
सेवायम्,
श्रीमन्त: (i) आयुक्तमहोदयः
नगरनिगम गाजियाबाद:
विषयः क्षेत्रे अनावश्यकं भ्रमणं कुर्वतः स्वामिहीनान् (ii) पशून् ग्राहयितुं पत्रम्।
महोदय,
निवेदनम् अस्ति यत् अस्मिन् क्षेत्रे विगत केभ्यश्चित् (iii) समयेभ्यः केचित् स्वामिहीनाः पशवः इतस्ततः भ्रमन्ति । ते कदाचिदपि आगत्य जनानां (iv) शरीराणाम् हानिं कुर्वन्ति । केचित्तु गृहेषु अपि बलपूर्वक प्रविश्य (v) अन्नानि खादन्ति इतस्ततश्च विस्तीरयन्ति । कदाचित्तु मार्गेषु चलत: (vi) जनान् प्रहृत्य रुग्णान् अपि कुर्वन्ति ।
अनेन तु क्षेत्रस्य जनाः अतीव (vii) भयग्रस्ताः सन्ति । अतः भवतां सेवायां निवेदनमस्ति यत् (viii) क्षेत्रे शीघ्रमेव स्वजनान् सम्प्रेष्य तान् पशून् ग्राह्यन्तु भवन्तः येन क्षेत्रे (ix) शान्ति भवेत्।
वयं भवताम् आभारिणः भविष्यामः ।
सधन्यवादम्।
निवेदक
(x) धनराज:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा ञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।
[मञ्जूषा – विद्यालयस्य, अयं, प्रवेशद्वारे, वृक्षाः, छात्राः, विद्यायाः मन्दिरम् विद्यालयः, अत्र, पठनाय, अपि आगच्छन्ति, अस्ति, सन्ति, भवति, क्षेत्रम्, आदर्शविद्यालयः चित्रे, बहवः एकः, दृश्यन्ते, विद्यालयः ।
उत्तर:
(i) अस्मिन चित्रे एक: विद्यालयः अस्ति ।
(ii) विद्यालयस्य प्रवेशद्वारे छात्राः सन्ति ।
(iii) विद्यालय: विद्यायाः मन्दिरम् भवति।
(iv) छात्राः अत्र पठनाय आगच्छन्ति।
(v) चित्रे बहवः वृक्षाः अपि दृश्यन्ते ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । ( 1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए | )
जन्तुशालाः
(जन्तुशाला)
[मञ्जूषा – सिंहः, तत्र स्थिताः अस्मान् जन्तुशालायाः, वयं, च, पिंजरे, दृश्यते, न कर्त्तव्यम्, एकस्मिन्, कोणे, स्म, बद्धौ, अपश्याम् तीव्रं जनाः, विचित्रं, चित्रकः, धावति, मृगद्वयं अगच्छाम, दूषितं, पश्यन्ति, वातावरणं, अद्य, एकः ।
उत्तर:
(i) अद्य वयं जन्तुशालाम् अगच्छाम ।
(ii) तत्र वयं एकः सिंहः एकः चित्रकः च पिंजरे बद्धौ अपश्याम ।
(iii) चित्रकः तीव्रं धावति ।
(iv) जनाः एकस्मिन् कोणे स्थिताः विचित्रं मृगद्वयं पश्यन्ति स्म ।
(v) अस्माभिः जन्तुशालायाः वातावरणं दूषितं न कर्त्तव्यम् ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम् ) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) लता पत्र लिखती है।
Lata writes a letter.
उत्तर:
लता पत्रं लिखति ।
(ii) वह जयपुर जाएगा।
He will go to Jaipur.
उत्तर:
सः जयपुरं गमिष्यति।
(iii) तुम कब खेलते हो ?
When do you play ?
उत्तर:
त्वं कदा क्रीडसि ?
(iv) किसान खेत में जाता है।
The farmer goes to field.
उत्तर:
कृषकः क्षेत्रे गच्छति ।
(v) बालक गेंद से खेलता है।
The boy plays with ball.
उत्तर:
बालकः कन्दुकेन क्रीडति ।
(vi) पहले दुष्यन्त नामक राजा हुआ।
Earlier there was a King named Dushyant.
उत्तर:
पुरा दुष्यन्त नामक राज्ञोऽभूत ।
(vii) दुष्यन्त की पत्नी शकुन्तला थी ।
The wife of Dushyant was Shakuntala.
उत्तर:
दुष्यन्तस्य भार्या शकुन्तला आसीत्।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए | ) (केवल चार प्रश्न)
(i) खगाः आकाशे स्वच्छन्दं विचरन्ति ।
उत्तर:
स्व + छन्दम्
(ii) तमसो मा ज्योतिर्गमय ।
उत्तर:
ज्योतिः + गमय
(iii) तहि मत् + शिरः ददामि ।
उत्तर:
मच्छिरः
(iv) जगदीश्वरः सर्वत्र विराजते ।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरः
(v) मनुष्य रूपेण मृगाः + चरन्ति ।
उत्तर:
मृगाश्चरन्ति
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) हे अर्जुन: जयाजयौ समे भूत्वा युद्धं कुरू ।
(क) जयश्च अजयश्च
(ख) जये जेय
(ग) जया जये
(घ) जये जये
उत्तर:
(क) जयश्च अजयश्च
(ii) दश आननानि यस्य सः लंकायाः राजा आसीत् ।
(क) दशानमः
(ख) दशाननः
(ग) दशानाय
(घ) दशानेन:
उत्तर:
(ख) दशाननः
(iii) सुखं च दुखं समे कृत्वा कार्यं कुरू ।
(क) सुखे दुखे
(ख) सुख:दुखे
(ग) सुखं दुखौ
(घ) सुखदुखे
उत्तर:
(घ) सुखदुखे
(iv) गणेशस्य पिता नीलकण्ठः अस्ति ।
(क) नीलम् कंठ:
(ख) नीलेकण्ठः
(ग) नीलः कंठः यस्य सः
(घ) नीले कण्ठे
उत्तर:
(ग) नीलः कंठः यस्य सः
(v) मातापितरौ पूज्यनीयाः भवन्ति ।
(क) पिता माता
(ख) माता च पिता च
(ग) च माता पिता
(घ) पितरौ माता
उत्तर:
(ख) माता च पिता च
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) संसारे नरत्वं दुर्लभम्।
(क) नर + त्व
(ग) नरत् + व
(ख) नर + ता
(घ) नरत्व + म्
उत्तर:
(क) नर + त्व
(ii) पुत्रवान् भव इति यमराजः वरं अयच्छत्।
(क) पुत्र + वान
(ख) पुत्र + शानच्
(ग) पुत्र + क्तवतु
(घ) पुत्र + मतुप्
उत्तर:
(घ) पुत्र + मतुप्
(iii) शकुन्तला बुद्धिमती आसीत् ।
(क) बुद्धि + मतुप्
(ख) बुद्धि + मत
(ग) बुद्धि + शानच्
(घ) बुद्धि + क्तवतु
उत्तर:
(क) बुद्धि + मतुप्
(iv) सीता चतुर + टाप् बालिका अस्ति।
(क) चतुरा
(ख) चतुर
(ग) चतुरतरा
(घ) चतुरतमा
उत्तर:
(क) चतुरा
(v) अस्माकं जीवने अलस्य महत् + त्व वर्तते ।
(क) महत्त्वं
(ख) महानता
(ग) महतात्वं
(घ) महता
उत्तर:
(क) महत्त्वं
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए । )
(केवल तीन प्रश्न)
(i) लता-रमे । त्वं कृत्र ………… (गम्)
(क) गच्छामि
(ख) गम्यते
(ग) गच्छति
(घ) गच्छसि
उत्तर:
(घ) गच्छसि
(ii) रमा-तु ……… (अस्मद्) कृत्र अपि न गम्यते ?
(क) अहम्
(ख) त्वम्
(ग) मया
(घ) त्वया
उत्तर:
(ग) मया
(iii) लता-किं ……….. (युस्मद्) प्रदर्शनी न दृश्यते ।
(क) त्वय्
(ख) त्वाम्
(ग) यूयम्
(घ) त्वया
उत्तर:
(घ) त्वया
(iv) रमा-न हि मया तु पुस्तकं ……….. श्वः परीक्षा अस्ति।
(क) पाठ्येते
(ख) पठ्यते
(ग) पाठ्यसे
(घ) पाठ्यत्ते
उत्तर:
(ख) पठ्यते
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) रमा (5:00) ………… ‘वादने उत्तिष्ठति ।
उत्तर:
पञ्च
(ii) सा (5:30) ……… वादने भ्रमणाय गच्छति ।
उत्तर:
सार्द्धपञ्च
(iii) सा ( 6:00) ……….. वादने स्नानं करोति ।
उत्तर:
षड्
(iv) सा (6:30) …………. वादने विद्यालयं गच्छति ।
उत्तर:
सार्द्धषड्
(v) सा 12:30 ………. वादने गृहं आगच्छति।
उत्तर:
सार्धद्वादश
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः
अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत ।
(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न )
[मञ्जूषा – सहसा, श्वः, अधुना, इतस्ततः।
(i) छात्रा: उद्याने ……….. भ्रमन्ति ।
उत्तर:
इतस्ततः
(ii) ………. अहं देवालयं गच्छामि।
उत्तर:
अधुना
(iii) अहं ……….. स्वग्रामम् गमिष्यामि ।
उत्तर:
श्व:
(iv) ………. विदधीत न क्रियामः ।
उत्तर:
सहसा
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पदको विकल्पों में से चुनकर लिरि (1) (केवल तीन प्रश्न)
(i) जनाः ह्य: आपण गमिष्यन्ति ।
(क) गामिष्याव
(ख) अगच्छन्
(ग) गच्छानि
(घ) अगच्छतम्
उत्तर:
(ख) अगच्छन्
(ii) सः बालिका क्रीडति ।
(क) बाला
(ख) बालक:
(ग) बालको
(घ) बालिके
उत्तर:
(ख) बालकः
(iii) त्वं कदा नाटकं द्रक्ष्यन्ति ।
(क) पश्यन्ति
(ख) पश्यावः
(ग) द्रक्ष्यसि
(घ) पश्याव
उत्तर:
(ग) दक्ष्यसि
(iv) त्वम मम मित्र: असि ।
(क) मित्रम्
(ख) मित्रौ
(ग) मित्रा
(घ) मित्रा:
उत्तर:
(क) मित्रम्
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए )
कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत् । तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बल: जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात । क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः । भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभे: नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन् । सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत् । — “अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि ? उच्यताम्’ इति । सा च
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कृषकः बलीवर्दाभ्यां किं कुर्वन्नासीत्?
उत्तर:
क्षेत्रकर्षणं
(ii) स: ऋषभ: हलमूढ़वा कुत्र पपात ?
उत्तर:
क्षेत्रे
(iii) बलीवर्दयोः एकः शरीरेण कीदृशः आसीत्?
उत्तर:
दुर्बल:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न )
(i) सुराधिपः सुरभेः किं अपृच्छत् ?
उत्तर:
सुराधिपः सुरभे अपृच्छत्-” अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि ? उच्चताम्” इति।
(ii) कुद्धः कृषीवलः किं अकरोत् ?
उत्तर:
कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्
(iii) वृषभः कथं पपात् ?
उत्तर:
सः वृषभ: हलमूढ्वा गन्तुम अशक्तः क्षेत्रे पपात ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘विलोक्य’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दृष्ट्वा
(ii) ‘क्षेत्रे पपात्’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
पपात्
(iii) ‘पुष्टम्’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दुर्बलम्
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
गुणगुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः । पिको वसंतस्य गुणं न वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) गुणी कं वेत्ति ?
उत्तर:
गुणं
(ii) बली. कं वेत्ति ?
उत्तर:
बलं
(iii) वायसः कस्य गुणं न जानाति ?
उत्तर:
वसन्तस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) पिकः कस्य गुणं जानाति ?
उत्तर:
पिक: वसंतस्य गुणं जानाति।
(ii) मूषकः कस्य बलं न जानाति ?
उत्तर:
मूषकः सिंहस्य बलं व जानाति।
(iii) वसन्तस्य गुणं कः न वेन्ति ?
उत्तर:
वसन्तस्य गुणं वायसः न वेन्ति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘मूषित’ इति पदस्य विलोम पदं श्लोके किं प्रयुक्तम् ।
उत्तर:
मूषकः
(ii) ‘काकः’ इत्यस्य पदस्य किं पर्यायपदं श्लोके प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
वायसः
(iii) श्लोके ‘बली’ इति पदस्य क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
वेत्ति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
सिंह: (क्रोधेन गर्जन्) भोः ! अहं वनराजः किं भयं न जायते ? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा ?
एकः वानरः यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षक: भवति परं भवान् तु भक्षकः । अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि ?
अन्यः वानरः किं न श्रुता त्वया पञ्चतंत्रोक्तिः
यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः ।।
काकः आम् सत्यं कथितं त्वया – वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्य: ।
पिकः (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं यत्र तत्र का- का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि । न रूपम्, न ध्वनिरस्ति । कृष्णवर्णम् मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः क्रोधेन गर्जति ?
उत्तर:
सिंह:
(ii) ‘अहं वनराज:’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
सिंह:
(iii) ‘त्वं वनराजः भवितुं सर्वथा अयोग्यः’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
वानरः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) रक्षकः कः भवति ?
उत्तर:
राजा तु रक्षकः भवति ।
(ii) कर्कशध्वनिना कः वातावरणं कलुषी करोति ?
उत्तर:
कर्कशध्वनिना काकः वातावरणं कलुषी करोति ।
(iii) उपहसन् कः कथयति ?
उत्तर:
पिकः उपहसन् कथयति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) “यदि अहं कृष्णवर्णः ‘इत्यस्मिन् वाक्ये अहं” इति सर्वनाम् पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
काकाय
(ii) ‘असत्य’ इति पदस्य विलोम पदं गद्यांशे किं ?
उत्तर:
सत्य
(iii) ‘कर्कश ध्वनिना’ अत्र विशेषण पदं किम् ?
उत्तर:
कर्कश
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए । ) (केवल चार प्रश्न)
(i) पुत्रं दृष्टुम् सः प्रस्थितः ।
उत्तर:
कम् दृष्टुम् सः प्रस्थितः ?
(ii) करुणापरो मृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर:
करुणापरो मृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ?
(iii) चौरस्य वार ध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः ।
उत्तर:
कस्य वार ध्वनिना अतिथिः प्रबुद्ध ?
(iv) न्यायाधीशः बकिमचन्द्रः आसीत्।
उत्तर:
न्यायाधीशः कः आसीत् ?
(v) स भारवेदनया क्रंदाति स्म ।
उत्तर:
स कया क्रन्दातिस्म् ?
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए।)
1. सम्पत्तौ च विपतौ च महतामेकरूपता ।
उदये सविता रक्तो रक्तश्चस्तमये तथा।।
अन्वयः महताम् (i) ……… च विपतौ च (ii) ………. भवति । यथा सविता (iii) …… रक्तः (भवति), तथा (iv) ……….. च रक्तः भवति।
[मञ्जूषा – अस्तसमये, उदये, एकरूपता, सम्पत्तौ ।
उत्तर:
(i) सम्पत्तौ
(ii) एकरूपता
(iii) उदये
(iv) अस्तसमये
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत | (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां, देहस्थितो देहविनाशनाय ।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः, स एव वह्निर्दहते शरीरम् ।।
भावार्थ: मनुष्याणां (i) ……….. प्रथमः शत्रुः शरीरे स्थित: (ii) ……….. एवास्ति । यथा काष्ठगतः (iii) ……….. काष्ठम् एव दहते, तथैव शरीरस्थ: क्रोध: (iv) ……….. दहति ।
[मञ्जूषा-शरीरम्, अग्निः, क्रोधः, शरीरविनाशाय।
उत्तर:
(i) शरीर विनाशाय
(ii) क्रोध:
(iii) अग्निः
(iv) शरीरम्
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः हसति ।
(ii) बुद्धिमती जम्बुकमाक्षियन्त्यङ्गुला तर्जयन्त्युवाच ।
(iii) जम्बुक ! त्वमपि किञ्चित् गूढ़प्रदेशं गच्छ।
(iv) एकदा बुद्धिमती स्त्री पुत्रद्वयेन सह पितुर्गृहं प्रति गता ।
(v) रे धूर्त ! त्वया महयं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम्, अद्यैकमानीय कथंयासि ?
(vi) मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामन्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा ।
(vii) मार्गे सा निजबुद्ध्या व्याघ्रस्य भयाद् विमुक्ता ।
(viii) व्याघ्रः निजगले शृगालं बद्ध्वा पुनः काननं ययौ ।
उत्तर:
(iii) जम्बुक| तत्वमपि किञ्चित् गूढप्रदेशं गच्छ।
(vii) मार्गे सा निजबुद्ध्या व्याघ्रस्य भयाद् विमुक्ता ।
(iv) एकदा बुद्धिमती स्त्री पुत्रद्वयेन सह पितुर्गृहं प्रति गता ।
(i) भयाकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः हसति ।
(viii) व्याघ्रः निजगले शृगांल बद्ध्वा पुनः काननं ययौ ।
(v) रे धूर्त! त्वया महयं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम, अद्यैकमानीय कथंयासि ?
(ii) बुद्धिमती जम्बुकमाक्षियन्त्यङ्गुला तर्जयन्त्युवाच ।
(vi) मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामन्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा ।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मार्गे चलनमपि दुर्वहं वर्तते ।
(क) दुष्टम्
(ग) सरलं
(ख) कठिनम्
(घ) समलम्
उत्तर:
(ख) कठिनम्
(ii) अस्मिन् जलाशये निर्मलं जलं नास्ति ।
(क) समलम्
(ख) स्वच्छम्
(ग) मलिनम्
(घ) सरलं
उत्तर:
(ख) स्वच्छम्
(iii) जगति सर्वत्र प्रदूषणं जातम् ।
(क) संसारे
(ख) नगरे
(ग) ग्रामे
(घ) गृहं
उत्तर:
(क) संसारे
(iv) वने अनेके पशवः निवसन्ति ।
(क) नगरे
(ख) गृहे
(ग) कान्तारे
(घ) गृहं
उत्तर:
(ग) कान्तारे