Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 2 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 2 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति ।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
प्रकृत्या अस्मभ्यं पवित्रं पर्यावरणम् प्रदत्तम् । परं मानवैः स्वकुकृत्यैः इदं प्रदूषितं कृतम् | प्रदूषणसमस्यायाः विषये अद्य सम्पूर्णः विश्व : चिन्ताकुलः अस्ति । प्रदूषणं निवारणस्य उपायेषु वृक्षारोपणं सर्वोत्कृष्टं मतम् । प्रदूषणसमस्या तदैव उपस्थिता यदा मानवेन स्वार्थसिद्धये वृक्षकर्तनम् आरब्धम्। वृक्षाः मानवजीवनस्य प्राणभूताः । तेषामभावे च विषाक्तवायुः अतिवृष्टिः अनावृष्टिः, भूक्षरणं च भवति । प्रकृतौ सन्तुलन स्थापनार्थं वृक्षरक्षणम् वृक्षारोपणं च आवश्यकम् । विषाक्तवायो: शोषणस्य सामर्थ्यं वृक्षेषु एवास्ति । येन वातावरणं शुद्धं भवति । नष्टप्रायाणां पशुपक्षिणां जातीनां च रक्षा अपि अनेनैव संभवा । अतः वृक्षारोपणम् अधिकाधिकं कर्त्तव्यम् । यतोहि ‘वृक्षो रक्षति रक्षितः । ‘ मानवः लोभवशात् वृक्षाणां कर्तनं करोति । एतादृशं कृत्वा सः स्वमहत् अहितं करोति । अतः वृक्षाणां रोपणं एवं हितकरं अस्ति न तेषां कर्तनम्। (1 × 2 = 3 अङ्काः)
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) रक्षितः कः रक्षति ?
उत्तर:
वृक्षः
(ii) कया अस्मभ्यं पवित्रं पर्यावरणम् प्रदत्तम् ?
उत्तर:
प्रकृत्या
(iii) प्रदूषण निवारणस्य उपायेषु किं सर्वोत्कृष्टं मतम् ?
उत्तर:
वृक्षारोपणम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) प्रदूषणसमस्या कदा उपस्थिता अभवत्?
उत्तर:
प्रदूषणसमस्या तदा उपस्थिता अभवत् यदा मानवेन स्वार्थ सिद्धये वृक्षकर्तनम् आरब्धम्।
(ii) वृक्षाणाम् अभावे किं भविष्यति ?
उत्तर:
वृक्षाणाम् अभावे विषाक्तवायुः अतिवृष्टिः अनावृष्टिः, भूक्षरणं च भविष्यति।
(iii) के मानव जीवनस्य प्राणभूता ?
उत्तर:
वृक्षा: मानव जीवनस्य प्राणभूता ।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1 अङ्काः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए । )
उत्तर:
‘प्रदूषण – समस्या’
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए ।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘विश्व’ इति विशेष्यपदस्य किं विशेषणपदं ?
(क) विषयः
(ख) अद्य
(ग) सम्पूर्ण:
(घ) चिन्ताकुल:
उत्तर:
(ग) सम्पूर्णः
(ii) ‘अतिवृष्टि:’ इति पदस्य विपर्यपदं गद्यांशात् चित्वा लिखत ।
(क) अल्पवृष्टि
(ख) विषाक्तवृष्टिः
(ग) अनावृष्टिः
(घ) भूक्षरणं
उत्तर:
(ग) अनावृष्टिः
(iii) यतो हि ‘वृक्षो रक्षति रक्षितः’ इति अस्मिन् वाक्ये ‘रक्षति’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदम्?
(क) रक्षितः
(ख) वृक्ष:
(ग) पर्यावरणम्
(घ) यतः
उत्तर:
(ख) वृक्षः
(iv) ‘कल्याणकरं’ इति पदस्य कृते किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तराणि
(क) हितकरं
(ख) सुकरं
(ग) असत्यं
(घ) वृक्षारोपणं
उत्तर:
(क) हितकरं
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. भवान् सुधीरः । भवतः मित्रं दिवाकरः छात्रावासे निवसति । पर्वतयात्रा निमंत्रण विषयकं मित्रं प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दैः पूरयित्वा पत्रं पुनः लिखत । (1/2 × 10 = 5 अङ्काः)
(आप सुधीर हैं आपका मित्र दिवाकर छात्रावास में रहता है । पर्वतयात्रा निमंत्रण के विषय में मित्र को लिखे गए पत्र के रिक्त स्थानों को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूरा करके पत्र को पुनः लिखिए।)
भोपालतः
दिनाङ्कः ……………
प्रिय मित्रं
(i) ………
नमोनमः
अत्र कुशलं (ii) ………… मार्चमासस्य पञ्चदश तिथौ (iii) ………… परीक्षा समाप्ता भविष्यति तदन्तरं मार्चमासस्य एकविशंति दिनांकतः (iv)………. पञ्चविशंति दिनांकयावत् पञ्चदिनपरिमितम् (v) ………… अस्माकं मित्रैः आयोजितम् । अयं (vi) कार्यक्रमः ………… रुचिकर: आनंददायकः शिक्षाप्रदश्च भविष्यति । अस्मिन् अवसरे वयं सर्वे भवतः (vii) ………. अपि इच्छामः । आशासे भवान् अस्य प्रस्तावस्य (viii)…….. अवश्यमेव करिष्यति । अहम् अतीव उत्सुकया भवदीय पत्रस्य प्रतीक्षां (ix) …………
भवदीयं
मित्रं (x) …………..
[मञ्जूषा – पर्वतयात्रा – कार्यक्रमः आरभ्य मम, सादरं तत्रास्तु, अतीव, सुधीरः, दर्शनम्, अनुमोदनम् करिष्यामि ।
उत्तर:
भोपालतः
दिनाङ्कः ……………
प्रिय मित्रं
(i) सादरं
नमोनमः
अत्र कुशलं (ii) तत्रास्तु मार्चमासस्य पञ्चदश तिथौ (iii) मम परीक्षा समाप्ता भविष्यति तदन्तरं मार्चमासस्य एकविशंति दिनांकतः (iv) आरभ्य पञ्चविशंति दिनांकयावत् पञ्चदिनपरिमितम् (v) पर्वतयात्रा – कार्यक्रमः अस्माकं मित्रैः आयोजितम् । अयं (vi) कार्यक्रमः अतीव रुचिकर: आनंददायकः शिक्षाप्रदश्च भविष्यति । अस्मिन् अवसरे वयं सर्वे भवतः (vii) दर्शनम् अपि इच्छामः । आशासे भवान् अस्य प्रस्तावस्य (viii) अनुमोदनम् अवश्यमेव करिष्यति । अहम् अतीव उत्सुकया भवदीय पत्रस्य प्रतीक्षां (ix) करिष्यामि
भवदीयं
मित्रं (x) सुधीर :
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए |)
[मञ्जूषा – प्राप्नुवन्ति, स्वास्थ्यलाभाय, जनाः, वृक्षाः, सर्वत्र भवन्ति, अत्र, हरितिमा, आगत्य, उपवने, वृक्षाः, इतस्ततः, वार्तालाप-कुर्वन्ति, तिष्ठन्ति, भ्रमन्ति।
उत्तर:
1. इदम् चित्रम् उपवनस्य अस्ति ।
2. वृक्षाः हरीतिमा अतीव मनोहारी भवति ।
3. तत्र अनेके जनाः भ्रमन्ति ।
4. जनाः भ्रमणेन स्वास्थ्यलाभं प्राप्तुवन्ति ।
5. उपवनस्य द्वारे अनेकानि वाहनानि तिष्ठन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत |
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
जलम् एवं जीवनम्
(जल एवं जीवन)
[मञ्जूषा – जलम् विना क्षेत्राणां स्नानाय, अस्माकं, उपयुज्यते, पुष्पाणि, तिष्ठति, जीवनम् एव संभवम् अनिवार्यम्, कर्पिषु ।]
उत्तर:
1. जलम् अस्माकं जीवनम् अस्ति ।
2. जलेन् एव क्षेत्राणाम् सेचनम् भवति।
3. स्नानाय एवं वस्त्र क्षालनाय च अपि जलस्य प्रयोगः भवति ।
4. पुष्पाणि जलं विना न उपयुज्यते ।
5. जलं विना जीवनं संभवम् नास्ति ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम् ) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद करके लिखिए |) ( केवल पाँच वाक्य)
(i) गुरु को नमस्कार ।
Greetings to the teacher.
उत्तर:
गुरुवे नमः।
(ii) हम दोनों बाजार जाएँगे ।
Both of us will go to the Market.
उत्तर:
आवाम् आपणं गमिष्यावः ।
(iii) आज स्वतन्त्रता दिवस है।
Today is Independence day.
उत्तर:
अद्य स्वतन्त्रस्याः दिवसम् अस्ति।
(iv) आज विद्यालय में उत्सव होगा।
Today will be the festival in School.
उत्तर:
अद्य विद्यालये उत्सवम् भविष्यति ।
(v) कल मैं गाँव जाऊँगा ।
Tomorrow I will go to the village.
उत्तर:
श्व अहं ग्रामं गमिष्यामि ।
(vi) मैंने खाना खाया।
I ate the food.
उत्तर:
अहं भोजनं खादितवान्।
(vii) महेन्द्र सिंह सो गया ।
Mahendra Singh has slept.
उत्तर:
महेन्द्रसिंह : निंद्राय अगच्छत् ।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों की उचित सन्धि अथवा सन्धि-विच्छेद करके लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) बालक: नि: + बल अस्ति ।
उत्तर:
निर्बल:
(ii) श्रेष्ठम् + कर्म एवं कर्त्तव्यम् ।
उत्तर:
श्रेष्ठं कर्म
(iii) तच्छ्रुत्वा सः जनः उच्चैः अहसत् ।
उत्तर:
तत् + श्रुत्वा
(iv) अतिथिनाम् सत्कारम् कुरु ।
उत्तर:
सद् + कारम्
(v) अयं एक: आदर्श विद्यालयः + अस्ति।
उत्तर:
विद्यालयोऽस्ति
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) स: शास्त्रपारङ्गतः अस्ति ।
(क) शास्त्रेषु पारङ्गतः
(ख) शास्त्रात पारङ्गतः
(ग) शास्त्राणाम पारङ्गतः
(घ) शास्त्रेग पारङ्गतः
उत्तर:
(क) शास्त्रेषु पारङ्गतः
(ii) का सुखदा ? साधुजन मैत्री |
(क) सुखस्य दात्री
(ख) सुखं ददाति सा
(ग) सुख: ददाति
(घ) सुखं ददाती
उत्तर:
(क) सुखस्य दात्री
(iii) शरणागतस्य रक्षां कुरु ।
(क) शरणम् आगतस्य
(ख) शरणा + आगतत्य
(ग) शरणाम आगता
(घ) शरण आगतस्य
उत्तर:
(क) शरणम् आगतस्य
(iv) अनागतस्य समयस्य विषये किमपि कथयितुं न शक्यते ।
(क) अन् आगतस्य
(ख) नः आगतस्य
(ग) न् + आगतस्य
(घ) न आगतस्य
उत्तर:
(ख) नः आगतस्थ
(v) अन्यथा राजकुले निवेदयिष्यामि ।
(क) राज कुले
(ख) राज्ञः कुले
(ग) राजा कुले
(घ) राजाम् कुले
उत्तर:
(ख) राज्ञः कुले
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके उचित उत्तर विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) मम गृहे मङ्गल + ठक् कार्यक्रमः सम्पत्स्यते।
(क) मड्गलिकः
(ख) मङगलीक:
(ग) माड्गलिकः
(घ) माङ्गलीक:
उत्तर:
(ग) माड्गलिकः
(ii) परिश्रमस्य बहु महत्त्वं भवत
(क) महतवं + त्व
(ख) महत् + त्व
(ग) महता + त्व
(घ) महानता + त्व
उत्तर:
(ख) महत् + त्व
(iii) विद्यालयस्य सुन्दर + तल् दर्शनीया अस्ति ।
(क) सुन्दरम्
(ख) सुन्दरतल्
(ग) सुन्दरतम्
(घ) सुन्दरता
उत्तर:
(घ) सुन्दरता
(iv) बालक + टाप् विद्यालयं गच्छति ।
(क) बालिका
(ख) बालकाः
(ग) बालकम्
(घ) बालकटाप्
उत्तर:
(क) बालिका
(v) तेन शङ्कराचार्यस्य शिष्य + त्व स्वीकृतम् ।
(क) शिष्यत्वम्
(ख) शिश्यता
(ग) शिश्यत्वम्
(घ) शिष्याता
उत्तर:
(क) शिष्यत्वम्
8. वाच्यानुसारम् उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुन: लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तान्या ……….. खादति।
(क) फलम्
(ख) फलस्य
(ग) फलेन्
(घ) फलेषु
उत्तर:
(क) फलम्
(ii) चित्राणि दृश्यन्ते।
(क) अहम्
(ख) माम्
(ग) अस्माभिः
(घ) मह्यम्
उत्तर:
(ग) अस्माभिः
(iii) भगिनी ओदनं
(क) पचति
(ख) पच्यन्ते
(ग) पच्यते
(घ) पचन्ति
उत्तर:
(क) पचति
(iv) त्वया किम्
(क) करोषि
(ख) करिष्यति
(ग) क्रियते
(घ) क्रियसे
उत्तर:
(ग) क्रियते
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) मोहन: (2:45) ………… वादने अध्ययनं करोति ।
उत्तर:
पादोनत्रिवादने
(ii) स: ( 3:00) ………….. वादने विश्रामं करोति ।
उत्तर:
त्रिवादने
(iii) स: ( 3:45 ) ……….. वादने दूरदर्शनम् पश्यति ।
उत्तर:
पादोनचतुर्वादने
(iv) स: (4:00) ……….. वादने क्रीडति ।
उत्तर:
चतुर्वादने
(v) स: (7:30) ……… वादने भोजनं करोति ।
उत्तर:
सार्धसप्तवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः
अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
[मजूषा – शनैः, यथा वृथा, अपि ।
(i) ………… राजा चलति तथा प्रजा अनुगच्छन्ति ।
उत्तर:
यथा राजा चलति तथा प्रजा अनुगच्छन्ति।
(ii) ………. समयं न यापयेम।
उत्तर:
वृथा समयं न यापयेम।
(iii) गजराजः ………… चलति ।
उत्तर:
गजराजः शनैः चलति ।
(iv) अहं ………. भोजनं करिष्यामि ।
उत्तर:
अहं अपि भोजनं करिष्यामि ।
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः )
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न )
(i) माता पुत्रं भोजनं यच्छति।
(क) पुत्रेण
(ख) पुत्रान
(ग) पुत्रस्य
(घ) पुत्राय
उत्तर:
(घ) पुत्राय
(ii) तडागे कलमं शोभन्ते ।
(क) कमले
(ख) कमला:
(ग) कमलानि
(घ) कमलान्
उत्तर:
(ग) कमलानि
(iii) भारतीय विज्ञानं सर्वहितस्य अस्ति ।
(क) सर्वहितेषी
(ख) सर्वहिताय
(ग) सर्वहितेभ्य
(घ) सर्वहिताः
उत्तर:
(ख) सर्वहिताय
(iv) स: छात्रा: पुस्तकं पठन्ति ।
(क) तत्
(ख) तौ
(ग) ते
(घ) सा
उत्तर:
(ग) त
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौर: गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः । तत्र निहितामेकां मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च परं विचित्रमघटत। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत चौरोऽयं ‘चौरोऽयम्’ इति । तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् व अमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्यसन् । यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एवं चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कीदृशी दैवगति: ?
उत्तर:
विचित्रा
(ii) कः गृहाभ्यान्तरं प्रविष्ट : ?
उत्तर:
चोर :
(iii) किमादाय चौरः पलायितः ?
उत्तर:
मञ्जूषाम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न )
(i) चौरः कः आसीत् ?
उत्तर:
यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी चौरः आसीत् ।
(ii) चौरस्य पादध्वनिना कः प्रबुद्धः ?
उत्तर:
चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः ।
(iii) ग्रामवासिनः किम् चौरं मत्वाऽभर्त्यसन्
उत्तर:
ग्रामवासिनः अतिथिमेव चौरं मत्वाडभर्त्सयन्।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1× 2 = 2 अङ्काः)
( निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘तस्मिन् गृहे’ इति पदस्य क्रियापदं गद्यांशात् चित्वा लिखत ।
उत्तर:
‘तस्मिन् ‘ पदस्य क्रियापदम् प्रविष्टः अस्ति ।
(ii) ‘निच्चैः’ इति पदस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
‘निच्चैः’ इति पदस्य विलोम पदं गद्यांशे ‘उच्चैः’ अस्ति।
(iii) ‘जागृत्वा’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
इति ‘प्रबुद्धः’ पर्यायपदं अस्ति ।
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ।।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अश्वः कस्मिन् वीरः अस्ति ?
उत्तर:
धावने
(ii) खरः कस्मिन् वीरः अस्ति ?
उत्तर:
भारस्य कहने
(iii) भार वहने कः वीरः ?
उत्तर:
खर:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) कुत्र किञ्चिन्निर्थकम् नास्ति ?
उत्तर:
संसारे किञ्चिन्निर्थकम् नास्ति ।
(ii) संसार: कीदृश: ?
उत्तर:
संसार विचित्रः अस्ति ।
(iii) अश्वचेद धावने कः अस्ति ?
उत्तर:
अश्वचेद धावने वीरः अस्ति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘गर्दभ:’ इति पदस्य कृते पर्यायपदं श्लोके किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
‘खर:”
(ii) ‘कातर:’ इति पदस्य विलोमपदं श्लोके किम् ?
उत्तर:
वीर:
(iii) ‘विचित्रे खलु संसारे नास्ति’ इत्यस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् अस्ति ?
उत्तर:
अस्ति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत | (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
वानरः (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्य: वनराजपदायः शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः ।
मयूरः अरे वानर ! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः, अतः वने निवसन्तं मां वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना । यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः ।
काकः (सव्यङ्गम्) अरे अहिभुक् । नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना । पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् ( पिच्छानुद्घाट्य नृत्यामुद्रायां स्थितः सन् न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) सर्वम् कः कथयति ?
उत्तर:
वानरः
(ii) ‘तूष्णी भव’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
मयूरः
(iii) कस्य शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा ?
उत्तर:
मयूरस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) नृत्यातिरिक्तं कस्य कोऽपि विशेषता नास्ति ?
उत्तर:
नृत्यातिरिक्तं मयूरस्य कोऽपि विशेषता नास्ति ।
(ii) अहिभुक् कः अस्ति ?
उत्तर:
अहिभुक मयूरः अस्ति ।
(iii) मयूरस्य नृत्यं कस्याः आराधना?
उत्तर:
मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना अस्ति।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवल प्रश्नद्वयम्) (1× 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘मयूरस्य’ किं पर्यायपदं नाट्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अहिभुक्
(ii) ‘अयोग्यः’ इत्यस्य विलोमपदं नाट्यांशे किम् ?
उत्तर:
योग्य:
(iii) ‘सर्वे वन्यजीवा:’ इति पदस्य क्रियापदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत |
उत्तर:
भवन्तु
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । (1× 4 = 4 अङ्काः)
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए । ) (केवल चार प्रश्न)
(i) शवः प्रावारकम् अपसार्य निवेदितवान् ।
उत्तर:
शवः कम् अपसार्य निवेदितवान् ।
(ii) ग्रामस्य आरक्षी एवं चौरः आसीत् ।
उत्तर:
ग्रामस्य आरक्षी एवं कः आसीत् ।
(iii) सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
उत्तर:
सायं समयेऽप्यसौ कस्मात् दूरे आसीत्।
(iv) पुत्रस्य रुग्णताम् आकर्ण्य सः व्याकुलो जातः ।
उत्तर:
कस्य रुग्णताम् आकर्ण्य सः व्याकुलो जातः ।
(v) प्रमाणाभावात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
उत्तर:
कस्मात् न्यायाधीशः निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितं श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए।)
आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बंधुः कृत्वा यं नावसीदति।।
अन्वयः मनुष्याणां
(i) ………… ‘महान्। (ii) ………. आलस्यम्। (iii) ……… बंधुः नास्ति यं कृत्वा (मनुष्यः) न (iv) …………
[मञ्जूषा रिपुः, उद्यम समः, अवसीदति, शरीरस्थः ।
उत्तर:
(i) शरीरस्थ:
(ii) रिपु:
(iii) उद्यम समः
(iv) अवसीदति
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए | )
वाक्पटुधैर्यवान् मन्त्री सभायामप्यकातरः ।
स केनापि प्रकारेण परैर्न परिभूयते ।।
भावार्थ यः मन्त्री (i) ……….. सम्भाषणे चतुरः, धैर्ययुक्तः, (ii) ……… च भवति, सः मन्त्री (iii) ……… कथमपि (iv) …………… न शक्यते ।
[मञ्जूषा तिरस्कर्तुम्, निर्भीकः सभायाम्, विरोधिभिः
उत्तर:
(i) सभायाम्
(ii) निर्भीक:
(iii) विरोधिभिः
(iv) तिरस्कर्तुम्
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए ।)
(i) न्यायाधीशः तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ii) ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(iii) प्रावारकमपसार्य शवः सर्वं वृत्तान्तम् न्यायाधीशं निवेदितवान् ।
(iv) एकं मञ्जूषां आदाय चौरः पलायितः ।
(v) न्यायाधीशः तं पथिकं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा।
(vii) सायं समयेऽपि निर्धनः जनः गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
(viii) अतिथिं चौरं मत्वा ग्रामवासिनः अभर्त्सयन्।
उत्तर:
(vii) सायं समयेऽपि निर्धनः जनः गन्तव्याद् दूरे आसीत् ।
(vi) रात्रौ विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(ii) ग्रामे करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(iv) एकं मञ्जूषां आदाय चौरः पलायितः ।
(viii) अतिथिं चौरं मत्वा ग्रामवासिनः अभर्त्सयन्।
(v) न्यायाधीशः तं पथिकं निर्दोषम् अमन्यत् आरक्षिणं च दोषी।
(i) न्यायाधीशः तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(iii) प्रावारकमपसार्य शवः सर्वं वृत्तान्तम् न्यायाधीशं निवेदितवान्।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) देवालये ईश्वरं ददर्श ।
(क) अपश्यत्
(ख) गच्छत
(ग) दर्शन
(घ) आगच्छत
उत्तर:
(क) अपश्यत्
(ii) मृगा: तूर्णम् धावन्ति ।
(क) वनम्
(ख) शनै:
(ग) शीघ्रम्
(घ) दर्शन
उत्तर:
(ग) शीघ्रम्
(iii) रामायण गानस्य वेला सञ्जाता।
(क) श्वतः
(ख) समय:
(ग) नष्ट:
(घ) शीघ्रम्
उत्तर:
(ख) समय:
(iv) गज: वने भ्रमति ।
(क) कानने
(ख) गृहे
(ग) नगरे
(घ) श्वतः
उत्तर:
(क) कानने