Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 4 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 4 with Solutions
समय : होरात्रयम्
पूर्णाङ्का : 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक – कार्यम्-15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
एकदा एक विदेशीयः भारतम् आगतः । अत्रागत्य निवसन्तं तं विदेशीयं तस्य भारतीय मित्रमपृच्छत् भारतभूमौ निवासेन भवतः विचारेषु किंचित् परिवर्तनम् किम्? विदेशीयेन उक्तम् मूलभूतं परिवर्तनम् जातम्! आस्तिकः सञ्जाता अहम् ! अतीव प्रसन्नः सन् भारतीयः अवदत् – एतदेव मम् भारतस्य धर्म प्राणता! परम् एतादृशां परिवर्तनं कथं जातम् ? सोऽवदत्- नात्र मया कोऽपि परिश्रमेण सत्येन च कार्यं कुर्वन् दृष्टः तथाऽपि सर्वे पूर्णोदरं भुञ्जन्ति अवश्यमेव कोऽपि अलौकिक शक्ति सम्पन्नः, भारतपक्षपाती अकर्मण्य – कृपालुः । स च ईश्वरं विहाय कोऽन्यः भवितुम् शक्नोति? भारतीयं मित्रं सलज्जः तूष्णीम् च अभवत् ।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) विदेशीयस्य विचारेषु कीदृशं परिवर्तनम् अभवत्?
उत्तर:
मूलभूतम्
(ii) विदेशीयम् आस्तिकं दृष्ट्वा कः प्रसन्नः आसीत्?
उत्तर:
भारतीयः
(iii) एकदा एक विदेशीयः कुत्र आगतः ?
उत्तर:
भारतम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (2 × 2 = 4 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) भारतीय विदेशीयं मित्रं किम् अपृच्छत् ?
उत्तर:
भारतीय विदेशीय मित्र अपृच्छत अत्रागत्य भारत भूमौ निवासेन भवतः विचारेषु किंचित् किम् परिवर्तनम्।
(ii) प्रसन्नः सन् भारतीयः किम् अवदत् ?
उत्तर:
प्रसन्नः सन् भारतीय अवरत् एतदेव मम भारतस्य धर्म प्राणताः।
(iii) कः अतीव प्रसन्नः सन् अवदत् ?
उत्तर:
भारतीय अतीव प्रसन्नः सन् अवदत्।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक संस्कृतेन लिखत । (1 अब)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए।)
उत्तर:
“एक: विदेशीयः भारतम् आगतः ”
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न )
(i) ‘खादन्ति’ इति क्रियापदस्य पर्यायपदं चित्वा लिखत ।
(क) शक्नोति
(ख) भुञ्जन्ति
(ग) विबन्ति
(घ) अभवत्
उत्तर:
(ख) भुञ्जन्ति
(ii) ‘आगत:’ इत्यस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) एकदा
(ख) विदेशीयः
(ग) भारतम्
(घ) तम्
उत्तर:
(ख) विदेशीयः
(iii) ‘नास्तिक’ अस्य विपर्ययपदं किम् ?
(क) साहसिक:
(ख) आस्तिक
(ग) वैदेशिका:
(घ) धार्मिकः
उत्तर:
(ख) आस्तिक:
(iv) “एक विदेशीयः भारतम् आगतः” अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ?
(क) आगतः
(ग) विदेशीयः
(ख) भारतम
(घ) एकः
उत्तर:
(क) आगतः
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. भवान् तिशांतः अस्ति । पितुः स्थानान्तरणवशात् हिमाचलप्रदेश आगतः स्थानान्तरणप्रमाणपत्रम् प्राप्तुम् प्रधानाचार्यम् प्रति लिखितं पत्रं मञ्जूषायाम् प्रदत्तपदैः पूरयत। (1/2 × 10 = 5 अङ्काः)
(आप तिशांत है। पिताजी का स्थानान्तरण हिमाचल प्रदेश में हो गया है। स्थानान्तरण का प्रमाण पत्र प्राप्त करने के लिए प्रधानाचार्य को लिखे पत्र को मञ्जूषा के शब्दों से पूरा कीजिए)
परीक्षा भवनः
दिनाङ्कः …………….
श्री मन्त: (i) …………….
केन्द्रीयविद्यालय
रोहिणी, दिल्ली।
विषयः स्थानान्तरण प्रमाण पत्र प्राप्त्यर्थम् ।
महोदय,
सेवायाम् इदम् निवेदयामि यत् अहम् भवतः (ii) ……………. दशम्यां कक्षायां पठामि। मम पितुः (iii) ……………. हिमाचलप्रदेश सञ्जातम्। मम सम्पूर्ण (iv) ……………. तत्रैव निवत्स्यति । मया अपि तत्रैव गत्वा (v) ……………. अनिवार्यम्। पितरौ (vi) ……………. मया अत्र स्थातुम् न शक्यते। अतः (vii) ……………. यत् कृपया मह्यम् स्थानान्तरण प्रमाणपत्रम् (viii) …………….
(ix) …………….
(x) ……………. शिष्यः
तिशांत:
[मञ्जूषा सधन्यवाद, प्रार्थये भवदीयः पठनं अनुगृह्णन्तु विद्यालये, प्रधानाचार्यः परिवारः, विना, स्थानान्तरणं ।]
उत्तर:
परीक्षा भवनः
दिनाङ्कः …………….
श्री मन्त: (i) प्रधानाचार्यः
केन्द्रीयविद्यालय
रोहिणी, दिल्ली।
विषयः स्थानान्तरण प्रमाण पत्र प्राप्त्यर्थम् ।
महोदय,
सेवायाम् इदम् निवेदयामि यत् अहम् भवतः (ii) विद्यालये दशम्यां कक्षायां पठामि। मम पितुः (iii) स्थानान्तरणं हिमाचलप्रदेश सञ्जातम्। मम सम्पूर्ण (iv) परिवारः तत्रैव निवत्स्यति । मया अपि तत्रैव गत्वा (v) पठनं अनिवार्यम्। पितरौ (vi) विना मया अत्र स्थातुम् न शक्यते। अतः (vii) प्रार्थये यत् कृपया मह्यम् स्थानान्तरण प्रमाणपत्रम् (viii) अनुगृहणन्तु
(ix) सधन्यवाद
(x) भवदीयः शिष्यः
तिशांत:
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – क्रीडन्ति पुष्पाणि आगच्छन्ति पवित्रा, उद्याने विकसन्ति जनाः वातावरणं, उद्यानस्य इदं अस्ति, अनेकाः बालकाः बालिकाः, अत्र, अनेकानि भ्रमणाय, शुद्ध, भवति।]
उत्तर:
(i) इदं उद्यानस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) जनाः अत्र भ्रमणाय आगच्छन्ति।
(iii) उद्याने वातावरण शुद्धं भवति।
(iv) बालकाः बालिकाः च क्रीडन्ति ।
(v) उद्याने अनेकानि पुष्पाणि विकसन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
(निम्नलिखित विषय पर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से कम-से-कम पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“अस्माकं भारतम्’
हमारा भारत
[मञ्जूषा – प्राचीन देशः, बहुविधाः आचाराः विचाराः अनेकाः भाषाः विविधानि एकसूत्र बद्धाः सुदृढ भावना, सांस्कृतिक एकता निवसन्ति, भारतम्, अस्ति मतानि, अनेके धर्माः जनाः भेद, विहाय परस्पर प्रेमपूर्वक, सर्वत्र दृश्यते, नागरिकेषु मनसि वर्ष, प्रथमम् भवति।]
उत्तर:
(i) अस्माकं भारत प्राचीन देशः अस्तिा
(ii) भारते सर्वत्र विविधानि मतानि दृश्यन्ते।
(iii) अनेके धर्माः जनाः परस्परं प्रेमपूर्वकं निवसन्ति |
(iv) अत्र अनेकाः आचाराः विचाराः भाषाः च सन्ति।
(v) वयम एक सूत्रे बद्धाः अस्माकम् च मनसि सुदृढ़ भावना भवति।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 =5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) राम और लक्ष्मण वन में गए।
Ram and Laxman went to the jungle.
उत्तर:
राम : लक्ष्मणश्च वनम् अगच्छताम्।
(ii) वह गाँव जाएगा।
He will go to the village.
उत्तर:
सः ग्रामं गमिष्यति।
(iii) पिता के साथ पुत्र बाजार जाता है।
Father along with son, go to the market.
उत्तर:
पित्रेण सह पुत्रः आपणं गच्छति ।
(iv) कौशल्या राम की माता है।
Koshalya is the mother of Ram.
उत्तर:
कौशल्या रामस्य माता अस्ति ।
(v) कल सोमवार था।
Yesterday was Monday.
उत्तर:
ह्म सोमवारः आसीत् ।
(vi) वे दोनों पढ़ते हैं।
Both of them studies.
उत्तर:
तौ पठथः ।
(vii) तुम दोनों बाजार जाओ।
Both of you, go to the market.
उत्तर:
युवाम् आपणं गच्छतम्।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि / संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का उचित संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) सकल + जगद् ध्वस्तं भविष्यति ।
उत्तर:
सकलञ्जगद्
(ii) मन्ये वायो: + इव सुदुष्करम्।
उत्तर:
वायोरिव
(iii) सूर्यः प्रातः + उदेति ।
उत्तर:
प्रातरुदेति
(iv) मनोहरं इदम् उद्यानम् ।
उत्तर:
मन: + हर
(v) जगत् + ईश्वरः प्राणिनाः रक्षकोऽस्ति ।
उत्तर:
जगदीश्वरः
6. अधोलिखित वाक्येषु रेखाड्डितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्कः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) त्यागसमं सुखं नास्ति।
(क) त्यागात् समय
(ख) त्यागेन समम्
(ग) त्यागस्य समम्
(घ) त्यागैः समम्
उत्तर:
(ख) त्यागेन समम्
(ii) अहो न ज्ञानं भवत्याः ।
(क) न ज्ञाने
(ख) नः ज्ञाने
(ग) अज्ञानम्
(घ) अज्ञाने
उत्तर:
(ग) अज्ञानम्
(iii) मातापितरौ पूजनीयौ।
(क) मातुः पितु च
(ख) मातरौ पितरौ च
(ग) माता च पिता च
(घ) मात्रोः पित्रो च आनय ।
उत्तर:
(ग) माता च पिता च
(iv) तत सचित्र पुस्तकम् अत्र
(क) चित्रस्य समीपे
(ख) चित्रस्य पश्चात:
(ग) चित्रेण सहितम्
(घ) चित्रस्य अभावः
उत्तर:
(ग) चित्रेण सहितम्
(v) सः मदान्धः अस्ति।
(क) मदस्य अन्धः
(ख) मदात् अन्यः
(ग) मदान् अन्धः
(घ) मदेन अन्धः
उत्तर:
(घ) मदेन अन्धः
7. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरम् पत्त विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4 अङ्कः)
(निम्नलिखित वाक्यों में मेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) भ्रष्टाचारेण अस्माकम् समाज + ठक् पतनं भवति !
(क) सामाजिकम्
(ख) सामाजिक:
(ग) सामाजिक
(घ) समाजिकी
उत्तर:
(ख) सामाजिक:
(ii) बलवती हि आशा
(क) बली + मतुप्
(ख) बल + मतुप्
(ग) बल + णिनि
(घ) बलवत्
उत्तर:
(ख) बल + मतुप्
(iii) भवनस्य सुन्दर + तल् दर्शनीया अस्ति।
(क) सुन्दरता
(ख) सुन्दरतम्
(ग) सुन्दरतल्
(घ) सुन्दरत्
उत्तर:
(क) सुन्दरता
(iv) एषा चतुरा बालिका अस्ति ।
(क) चतुरता + टाप्
(ख) चतुरम्+टाप्
(ग) चतुर+टाप्
(घ) चतुः टाप्
उत्तर:
(ग) चतुर+टाप्
(v) मास + ठक् पत्रम् एतत् वर्तते ।
(क) मासिका
(ख) मासिका
(ग) मासिक:
(घ) मासिकम्
उत्तर:
(ग) मासिक:
8. वाच्यानुसारम् उचित पदैः रिक्त स्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
( दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) कविता – सुरेश ……………….. (चित्र) त्वं पश्य।
(क) चित्र
(ख) चित्रं
(ग) चित्रे
(घ) चित्रस्य
उत्तर:
(ख) चित्रं
(ii) सुदेश आम कविते! मया चित्रं ……. ( दृश)।
(क) दृश्यते
(ख) दृश्यते
(ग) दृश्यसे
(घ) दृश्ये
उत्तर:
(क) दृश्यते
(iii) कविता – अस्मिन् चित्रे एषः बालकः किं (कृ)।
(क) क्रियते
(ख) करोधि
(ग) कुर्वन्ति
(घ) करोति
उत्तर:
(घ) करोति
(iv) सुदेश अस्मिन् चित्रे एतेन …………… (बालक) पुस्तकं पठ्यते ।
(क) बालक:
(ख) बालकौ:
(ग) बालकेन
(घ) बालकेन्
उत्तर:
(ग) बालकेन
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखितं दिनचर्या पूरयत । (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(i) रामू (4:45) …………… वादने पशुभ्यः घासं ददाति।
उत्तर:
पादोनपञ्चवादने
(ii) स: (5:15) …………… वादने गां दोग्धि ।
उत्तर:
सपादपञ्चवादने
(iii) स ( 6:00) …………… वादने क्षेत्रम् गच्छति।
उत्तर:
षड्वादने
(iv) स: (6:30) …………… वादने हलकार्य करोति ।
उत्तर:
सार्धषडवादने
(v) स: (8:00) …………… वादने प्रातरांशम् करोति।
उत्तर:
अष्टवादने
10. मञ्जूषाया प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों को पूरा कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न )
[मञ्जूषा – सहसा, अपि किमर्थ, श्वः]
(i) ……….. व्याघ्रः दृष्टिपथे समायाति ।
उत्तर:
सहसा
(ii) वने शशका: ……….. भ्रमन्ति ।
उत्तर:
अपि
(iii) त्वया सार्थ अहम् ……….. गमिष्यामि ।
उत्तर:
श्वः
(iv) त्वं ……….. गच्छसि ?
उत्तर:
किमर्थं
11. अधोलिखितं वाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्ध पदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सः बालकं पश्यसि ।
(क) त्वम्
(ख) सा
(ग) यूयम्
(घ) अहम्
उत्तर:
(क) त्वम्
(ii) बालकः विद्यालयं गच्छतः ।
(क) बालकम्
(ख) बालकौ
(ग) बालकाः
(घ) बालिका
उत्तर:
(ख) बालकौ
(iii) रामः हसामि।
(क) अहम्
(ख) त्वम्
(ग) युवाम्
(ध) कलम:
उत्तर:
(क) अहम्
(iv) स: कलमात् लिखति ।
(क) कलमेन
(ख) कलमानि
(ग) कलमम्
(घ) अस्माकं
उत्तर:
(क) कलमेन
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसड्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
स भारवेदनया क्रंदति स्म। तस्य क्रंदनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच – “रे दुष्ट तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुङ्क्ष्व । अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्ड लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत् । यथाकथञ्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ । न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ । आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः प्रवारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदितवान्-मान्यवर ! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ” त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः । अतः निजकृत्यस्य फलं भुङ्क्ष्व । अस्मिन् वचौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्थ करादंडं लप्स्यसे” इति ।
I. एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) अभियुक्तः कया क्रन्दति स्म ?
उत्तर:
शवः
(ii) कः उच्चैः अहसत् ?
उत्तर:
न्यायाधीशेन
(iii) उभौ शवमानीय कुत्र स्थापितवन्तौ ?
उत्तर:
घटनायाः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) क्रन्दनं निशम्य मुदित: आरक्षी किम् उवाच ?
उत्तर:
न्यायाधीशः अंते आरक्षिणे कारादंडमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्।
(ii) केन पुनस्ती घटनायाः विषये वक्तमादिष्टौ ?
उत्तर:
सः शवः न्यायाधीशम् अभिवाद्य निवेदितवान् ।
(iii) यदा आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति तदा किम् आश्चर्यमघटत?
उत्तर:
आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शवः ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(i) ‘चोरितायाः मञ्जूषाया:’ इत्यनयोः पदयोः विशेषण पदं किम् ?
उत्तर:
‘चोरितायाः मञ्जूषायाः’ इत्यनयोः पदयोः विशेषण पदं ‘चोरितायाः’ अस्ति ।
(ii) ‘स्वपक्षं’ इत्यस्य पदस्य पर्याय पदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
‘स्वपक्षं’ इत्यस्य पदस्य पर्याय पदं गद्यांशे ‘निजपक्षं’ अस्ति।
(iii) लप्स्यते इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर:
इति त्वं कर्तृपदं अस्ति ।
13. अधोलिखितं पद्यांश पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (6 अङ्काः)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए।)
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः ।
अनुक्तमप्यूहति पंडितो जनः,
परेङ्गिताज्ञानफला हि बुद्धयः ।।
I. एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1⁄2 × 2 = 1)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) उदीरितोऽर्थ किं गृह्यते ?
उत्तर:
पशुनापि
(ii) कः अनुक्तमप्यूहति ?
उत्तर:
पंडित जनः
(iii) पारेङ्गिताज्ञानफलाके?
उत्तर:
बुद्धयः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अड्डा)
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) हवाश्च नागाश्च किं कुर्वन्ति ?
उत्तर:
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः ।
(ii) बुद्धयः कीदृश: ?
उत्तर:
बुद्धयः हि परेङ्गिताज्ञानफला
(iii) कः पशुनापि गृह्यते?
उत्तर:
उदीरतोऽर्थः पशुनापि गृह्यते ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘मूढः जनः’ अस्य पदस्य विलोमपदं श्लोके किम्? (1 × 2 = 2 अङ्का)
उत्तर:
पंडित जनः
(ii) ‘गजा’ इति पदस्य कृते कि पर्यायपदं श्लोके प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
नागा:
(iii) ‘वहन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
उत्तर:
बोधिताः
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत | (5 अङ्का)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
(नेपथ्य) इयती वेला सज्जाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थ न विधीयते।
रामः- राजन् ! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति ।
विदूषकः- सम्माननीय एवं मुनिनियोगः ।
तथाहि भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो
व्रतनिधिर् गिरां संदर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो
वसुमतीम्। कथा चेयं श्लाघ्या
सरसिरुहनाभस्य नियतं पुनाति श्रोतारं
रमयति च सोऽयं परिकरः ।।
वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां
सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहज्जनसाधारणं
श्रोतुमिच्छामि । सन्निधीयन्तां सभासदः,
प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः,
अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं विहरणं
कृत्वा अपनयामि । ( इति निष्क्रांताः सर्वे )
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्का)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः त्वरयति?
उत्तर:
उपाध्यायदूतः
(ii) ‘मयापि सम्माननीय एवं मुनिनियोगः’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
विदूषकः
(iii) कस्य इयं श्लाघ्या कथा ?
उत्तर:
सरसिरुहनाभस्य
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) उपाध्यायदूतो कौ त्वरयति?
उत्तर:
राजन् उपाध्यायदूतो त्वरयति।
(ii) कस्य बेला अधिक सज्जाता ?
उत्तर:
इयती वेला अधिक सञ्जाता।
(iii) अपूर्वोडयं मानवानां सरस्वत्यवतारः इति कः कथयति ?
उत्तर:
अपूर्वोडयं मानवानां सरस्वत्यवतारः इति विदूषकः कथयति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘समय’ इति पदस्य पर्यायपदं नाट्यांशे किम् ?
उत्तर:
वेला
(ii) ‘रामायणगानस्य नियोगः’ इति पदस्य क्रियापदं नाट्यांशात् चित्वा लिखता
उत्तर:
विधीयते
(iii) ‘दूरम्’ इति पदस्य विलोमपदं नाट्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
समीपम्
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए ।)
(केवल चार प्रश्न)
(i) चन्दनदासेन राज्ञः अपरिक्लेशविषये प्रष्टव्यः ।
उत्तर:
केन राज्ञः अपरिक्लेशविषये प्रष्टव्यः ।
(ii) चाणक्यम् उपसृत्य चन्दनदासः प्रणमति ।
उत्तर:
चाणक्यम् उपसृत्य कः प्रणमति।
(iii) भीता: राजपुरुषाः देशान्तरं व्रजन्ति ।
उत्तर:
भीताः राजपुरुषाः कुत्र व्रजन्ति ।
(iv) नन्दस्य अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति ।
उत्तर:
कस्य अर्थसम्बन्धः प्रीतिमुत्पादयति ।
(v) तृणानामग्निना सह विरोध ।
उत्तर:
तृणानामग्निना सह कीदृशः ।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए।)
काकः कृष्णाः पिकः कृष्णाः को भेद पिककाकयोः ।
वसंतसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः ।।
अन्वयः
काक: (i) ………. पिक: (अपि) (ii) ……….. पिककाकयोः (iii) ……… भेद: ? (iv) ……… प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः भवति ।
[मञ्जूषा – कः, वसंतसमये, कृष्णः, कृष्णा: ।
उत्तर:
(i) कृष्णः
(ii) कृष्णाः
(iii) कः
(iv) वसंतसमये
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए।)
गुणगुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बल बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः ।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ।।
भावार्थ: गुणवान् एव गुणं जानाति (i) …….. गुणं न जानाति। (ii) ……… एव बलं जानाति, निर्बलः बलं न जानाति । वसन्तस्य गुणं पिकः एव जानाति, (iii) ……….. न जानाति| सिंहस्य बलं (iv) …….. जानाति, मूषकः न जानाति ।
[मञ्जूषा – गजः काकः, बलवान्, निर्गुणः।
उत्तर:
(i) निर्गुणः
(ii) बलवान्
(iii) काकः
(iv) गज:
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।
(ii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम् ।
(iii) कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथ: ?
(iv) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद्।
(v) मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(vi) एकदा बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता ।
(vii) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्म ।
(viii) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः ।
उत्तर:
(viii) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः ।
(vii) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्मा
(vi) एकदा बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(v) मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(iv) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्र्र्ष्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाद्।
(iii) कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः ?
(ii) अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्।
(i) पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लक्ष्यते।
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) तुरगा: तीव्रं धावन्ति ।
(क) नागाः
(ख) अश्वाः
(ग) गजाः
(घ) प्रकाश:
उत्तर:
(ख) अश्वाः
(ii) उदेति सविता ताम्रः भवति ।
(क) प्रकाश:
(ख) विनाश:
(ग) सूर्य:
(घ) गजाः
उत्तर:
(ग) सूर्य:
(iii) वायस: का-का इति कर्कश शब्दं करोति ।
(क) काक:
(ख) कोकिलः
(ग) गर्दभः
(घ) सूर्य:
उत्तर:
(क) काक:
(iv) मृत्यु: निश्चितम् अस्ति।
(क) जन्म:
(ख) ध्रुवम्
(ग) कालम्
(घ) गर्दभ:
उत्तर:
(ख) ध्रुवम्