Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions Set 8 are designed as per the revised syllabus.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 8 with Solutions
समय : होरत्रयम्
पूर्णाङ्का: 80
सामान्यनिर्देशाः
- अस्मिन् प्रश्न-पत्रे चत्वारि खण्डानि सन्ति।
■ खण्ड ‘क’ अपठित-अवबोधनम् – 10 अङ्काः, खण्ड ‘ख’ रचनात्मक कार्यम् – 15 अङ्काः, खण्ड ‘ग’ अनुप्रयुक्त-व्याकरणम्-25 अङ्काः, खण्ड ‘घ’ पठित-अवबोधनम् – 30 अङ्काः । - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नाना उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
(खंड ‘क’)
अपठितावबोधनम्
खंड ‘क’ में अपठित गद्यांश से संबंधित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, उपयुक्त शीर्षक व बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए | )
एकदा कश्चित् नरः आखेटाय अगच्छत् ! सः सर्वदिनं वने अभ्रमत् किन्तु कम् अपि पशुं न अपश्यत् । सायंकाले यदा स्वगृहं प्रति आगच्छति स्म, तदा सः एकां पुत्रसहितां हरिणीम् अपश्यत् । ततः सः तस्याः शावकं गृहीत्वा अश्वस्य पृष्ठे बद्धवान् ! पुनः अश्वम् आरोह्य सः नरः किञ्चित् दूरं गत्वा अपश्यत् यत् पुत्रस्नेहेन व्याकुला सा मृगी अपि पुत्रम् अनुसरति स्म । सः अचिन्तयत् – एषा हरिणी स्व प्राणान् मोहं त्यक्त्वा पुत्रं रक्षितुम् इच्छति, अहो, एतां निराशां न करिष्यामि इति विचार्य स: मृगीशावकं अमुञ्चत्। हरिणी प्रसन्ना अभवत्।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्का:)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) नरः किमर्थम् अगच्छत् ?
उत्तर:
आखेटाय
(ii) नरः कं गृहीत्वां अश्वस्य पृष्ठे बद्धवान् ?
उत्तर:
शावकम्
(iii) पुत्रस्नेहेन व्याकुला मृगी कम् अनुसरित स्म ?
उत्तर:
पुत्रम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 ×2 = 4 अङ्का:)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए) (केवल दो प्रश्न)
(i) सः नरः कम् अमुञ्चत् ?
उत्तर:
सः नरः मृगीशावकं अमुञ्चत् ।
(ii) नरः सायंकाले यदा स्वगृहं आगच्छति तदा सः किम् अपश्यत् ?
उत्तर:
तदा सः नरः एकां पुत्रसहितां हरिणीम् अपश्यत् ।
(iii) हरिणी स्व प्राणन् मोहं त्यक्त्वा कं रक्षितुम् इच्छति ?
उत्तर:
हरिणी स्व प्राणन् मोहं व्यक्त्व त्यक्त्वा पुत्रं रक्षितुम् इच्छति।
III. अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत्त | (1 अङ्कः)
(इस अनुच्छेद के लिए उपयुक्त शीर्षक संस्कृत में लिखिए ।)
उत्तर:
मातृप्रेम
IV. यथानिर्देशम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्का:)
(निर्देश अनुसार उत्तर दीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) ‘दिनम्’ इति पदस्य विशेषणपदं गद्यांशे किम् प्रयुक्तम् ?
(क) वने
(ख) सर्वम्
(ग) एकदा
(घ) नरः
उत्तर:
(ख) सर्वम्
(ii) ‘आशाम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् प्रयुक्तम् ?
(क) हरिषीम
(ख) अनुसरणम्
(ग) एताम
(घ) निराशाम्
उत्तर:
(घ) निराशाम्
(iii) ‘अभवत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?
(क) अनुसरणम्
(ख) शावक :
(ग) मृगी:
(घ) नरः
उत्तर:
(घ) नरः
(iv) ‘कानने’ इति पदस्य कृते किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) वने
(ख) गृहे
(ग) नगरे
(घ) ग्रामे
उत्तर:
(क) वने
(खंड ‘ख’)
रचनात्मकं कार्यम्
खंड ‘ख’ रचनात्मक कार्य में पत्र, चित्र लेखन, अनुच्छेद लेखन और हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद आदि से संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक उनके सम्मुख अंकित हैं।
2. रूग्णताकारणात् स्वप्रधानाचार्याय अवकाशार्थम् अधोलिखितं प्रार्थनापत्रं मञ्जूषा प्रदत्तपदैः पूरयित्वा लिखत । (2 × 10 = 5 अङ्का:)
(अस्वस्थ होने के कारण अपने प्रधानाचार्य को अवकाश के लिए लिखें गए प्रार्थना पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूरा कीजिए।)
परीक्षा भवन
दिनाङ्कः ………
सेवायाम्
(i) ……… प्रधानाचार्य महोदयाः
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय:, रामपुरम्।
विषयः – दिनत्रयस्य (ii) ……… प्रार्थना-पत्रम् !
महोदय:,
(iii) ……….. “निवेदनमस्ति यदहं विगत (iv) ………. ज्वरपीडितोऽस्मि । अतः (v) ……… कारणादहं विद्यालये । (vi) …….. न शक्नोमि । अत: (vii) …….. अस्ति यत् दि. 15-12-2017 तः 17-12-2017 पर्यन्तं (viii) ……… अवकाशं (ix) ……… “मामनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः ।
भवदाज्ञाकारी शिष्यः
(x) ……… कक्षा-दशमी
[मञ्जूषा – स्वीकृत्य, योगेशः, सविनयम्, अस्वस्थतायाः, अवकाशाय, श्रीमन्तः दिवसात्, आगन्तुं, प्रार्थना, दिनत्रयस्य।
उत्तर:
परीक्षा भवन
दिनाङ्कः ………
सेवायाम्
(i)श्रीमन्तः प्रधानाचार्य महोदयाः
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय:, रामपुरम्।
विषयः – दिनत्रयस्य (ii) अवकाशाय प्रार्थना-पत्रम् !
महोदय:,
(iii) सविनयम् “निवेदनमस्ति यदहं विगत (iv) दिवसात् ज्वरपीडितोऽस्मि । अतः (v) अस्वस्थतायाः कारणादहं विद्यालये । (vi) आगन्तु न शक्नोमि । अत: (vii) प्रार्थना अस्ति यत् दि. 15-12-2017 तः 17-12-2017 पर्यन्तं (viii) दिनत्रयस्य अवकाशं (ix) स्वीकृत “मामनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः ।
भवदाज्ञाकारी शिष्यः
(x) योगेश: कक्षा-दशमी
3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्का:)
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
[मञ्जूषा – क्षालयन्ति, नदी, मलिनं, पीत्वा, तिस्रः, विषाक्तम् प्रदूषिता, जलम्, अवकरम, वस्त्राणि, क्षिपति, एकः पुरुषः महिलाः, यन्त्रालयात, धूम्र, जलेषु, ट्रकयानेन, आकाशे, दूषितवायुं, मुञ्चति ।
उत्तर:
(i) तिस्रः महिलाः नद्यां वस्त्राणि क्षालयन्ति ।
(ii) एकः पुरुषः अवकरं क्षिपति ।
(iii) यन्त्रालयात् दूषिता वायु मुञ्चति ।
(iv) आकाशे धूम्र अस्ति।
(v) नद्याः मलिनं जलं पीत्वा जना: पीड़िताः भवन्ति ।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतेवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत । (1 × 5 = 5 अङ्का:)
(निम्नलिखित विषय पर मञ्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
‘वर्षावर्णनम्
(वर्षा का वर्णन)
[मञ्जूषा – मेघाः, वर्षा ऋतु, कर्गदनौकाः आतपत्रम्, बालकाः, वर्षान्ति, चालयन्ति, मण्डूकाः, मयूराः सर्वत्र जले, जलम्, हरीतिका वर्षा, ऋतुरानी, जलबिन्दवः, आकाशे, पतन्ति, पुष्पाणि, वृक्षेषु, नवपल्लवानि, रटन्ति, मार्गाः, पङ्कमयम्।
उत्तर:
(i) वर्षा ऋतौ मेद्याः जलं वर्षान्ति ।
(ii) बालकाः जले कर्गदनौकाः चालयन्ति ।
(iii) आकाशात् जलबिन्दवः पतन्ति ।
(iv) वृक्षेषु नवपल्लवानि पुष्पाणि दृश्यन्ते ।
(v) मार्गाः पङ्कमयम सन्ति ।
4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषाया अनूद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत भाषा में अनुवाद लिखिए।) (केवल पाँच वाक्य)
(i) वह खेलने के लिए गया |
He went for play.
उत्तर:
सः क्रीडाय अगच्छत् ।
(ii) राम ने रावण को मारा |
Rama killed Ravana.
उत्तर:
रामः रावणं हतवान् ।
(iii) भूमि मेरी माता है और मैं उसका पुत्र हूँ।
Bhumi is my mother and I am her son.
उत्तर:
भूमि मम् माता अस्ति अहंच तस्या पुत्रं अस्मि ।
(iv) वह विद्यालय की ओर जाती है।
She goes in the direction of school.
उत्तर:
सा विद्यालयं प्रति गच्छति ।
(v) पंचवटी में पाँच वृक्ष हैं।
There are five trees in Panchavati.
उत्तर:
पञ्चवट्याम् पञ्च वृक्षाणि सन्ति।
(vi) अंकित प्रतिदिन देरी से आता है |
Ankit comes late everyday.
उत्तर:
अंकितः प्रतिदिनं विलम्बेन आगच्छति ।
(vii) वह जोधपुर जाएगा।
He will go Jodhpur.
उत्तर:
सः जोधपुरं गमिष्यति ।
(खंड ‘ग’)
अनुप्रयुक्त व्याकरणम्
खंड ‘ग’ अनुप्रयुक्त व्याकरणम् में संधि/संधि विच्छेद, समास / समास विग्रह, प्रत्यय, वाच्य, काल-बोधक शब्द, अव्यय, शुद्ध / अशुद्ध वाक्य आदि से संबंधित बहुविकल्पीय प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिं / सन्धिविच्छेदं वा कुरुत |
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का उचित संधि अथवा संधि-विच्छेद करके लिखिए) (केवल चार प्रश्न)
(i) शारदा सर्वदा अस्माकं सत् + निधिं वसेत् ।
उत्तर:
सन्निधिम्
(ii) कश्चित् भिक्षुकः आगतः ।
उत्तर:
कः + चित्
(iii) वन्दे जगदीश्वरं विष्णुम् ।
उत्तर:
जगत् + ईश्वरम्
(iv) इदं मनोहरं उद्यानम् अस्ति ।
उत्तर:
मन: + हरः
(v) का नु हानि: + तत: अधिका
उत्तर:
हानिस्ततः।
6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) जीवनपथः प्रहेलिकामयं वर्तते ।
(क) जीवन रथः
(ख) जीवनात् पथः
(घ) जीवने पथः
(ग) जीवनस्य पथः
उत्तर:
(ग) जीवनस्य पथः
(ii) वैज्ञानिकाः विशेषज्ञाः भावन्ति ।
(क) विशेषस्य ज्ञा
(ख) विशेषं जानन्ति इति
(ग) विशेषेण ज्ञानवन्तः
(घ) विशेषे ज्ञाता
उत्तर:
(क) विशेषस्य ज्ञा
(iii) अश्वधावनम् शोभनं प्रतीयते ।
(क) अश्वेऽधावनम्
(ख) अश्वेस धावनम्
(ग) अश्वस्य धावनम्
(घ) अश्वः धानम्
उत्तर:
(ग) अश्वस्य धावनम्
(iv) सम्पूर्णघटः ।
(क) सम्पूर्णः घट:
(ख) सम्पूर्णे घटे
(ग) सम्पूर्णम् घटम्
(घ) सम्पूर्णस्य घटम्
उत्तर:
(क) सम्पूर्णः घट:
(v) अश्वत्थामा द्रोणपुत्रः आसीत् ।
(क) द्रोणातपुत्रः
(ख) द्रोणाय पुत्रः
(ग) द्रोणस्य पुत्रः
(घ) द्राणि पुत्रः
उत्तर:
(ग) द्रोणस्य पुत्रः
7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों के प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर अथवा अलग करके दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) भारते जन+तल् वसति ।
(क) जनता
(ख) जनतल
(ग) जन्तव
(घ) जानता
उत्तर:
(क) जनता
(ii) बलवती हि आशा ।
(क) बली + मतुप
(ख) बल+मतुप्
(ग) बल+ णिनि
(घ) बल+वत
उत्तर:
(ख) बल+मतुप्
(iii) फलवन्तः वृक्षाः एव नम्राः भवन्ति ।
(क) फल + वन्तः
(ख) फल+मतुप्
(ग) फलवान् +अन्तः
(घ) फलिन्+वतुप्
उत्तर:
(ख) फल+मतुप्
(iv) रमा एका चतुरा बालिका अस्ति ।
(क) चतुर+टाप्
(ख) चतु+रा
(ग) च+तुरा
(घ) चतुर+ता
उत्तर:
(क) चतुर+टाप्
(v) साप्ताहिक अवकाश: रविवासरे भवति ।
(क) सप्ताह + ठक्
(ख) साप्ताहिक + ठक्
(ग) साप्ताहिक + ठक्
(घ) सप्ताहम् + ठक्
उत्तर:
(क) सप्ताह + ठक्
8. वाच्यानुसारम् उचित पदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3 अङ्का:)
(दिए गए पदों में वाच्य परिवर्तन करके उचित पद में रिक्त स्थानों की पूर्ति करके निम्नलिखित संवाद को पुनः लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) लता-रमे ! त्वं कुत्र ……….. (गम्)
(क) गच्छामि
(ख) गम्यते
(ग) गच्छति
(घ) गच्छसि
उत्तर:
(घ) गच्छसि
(ii) रमा-तु ………. (अस्मद् ) ? कुत्र अपि न गम्यते ?
(क) अहम्
(ख) सा
(ग) मया
(घ) त्वया
उत्तर:
(ग) मया
(iii) लता – किं ……… (युष्मद्) प्रदर्शनी न दृश्यते ।
(क) त्वय्
(ख) त्वाम्
(ग) यूयम्
(घ) त्वया
उत्तर:
(घ) त्वया
(iv) रमा – न हि मया तु पुस्तकमं ………. (पठ्) श्वः परीक्षा अस्ति ।
(क) पाठ्येते
(ख) पठ्यते
(ग) पाठ्यसे
(घ) पाठ्यत्ते
उत्तर:
(ख) पठ्यते
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्यां पूरयत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्का:)
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए | ) ( केवल चार प्रश्न)
(i) प्रात: (7.30) ……….. वादने योगाभ्यासः।
उत्तर:
सार्धसप्तवादने
(ii) प्रात: (8.45) ……… वादने संगीत प्रस्तुतिः |
उत्तर:
पादोननववादने
(iii) प्रात: (10.15) अद्दात। ……….. ‘वादने मुख्यातिथेः आशीर्वचनम् अद्दाता|
उत्तर:
सपाददशवादने
(iv) प्रात: (11.00) ……….. वादने प्रसादवितरणं समापनं च अभवत|
उत्तर:
एकदशवादने
(v) पश्चात् 11:30 ……….. वादने सर्वे स्व-स्व गृहं प्रति गच्छन्ति ।
उत्तर:
सार्धएकादशवादने
10. मञ्जूषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः
अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्का:)
(मञ्जूषा में दिए गए उचित अव्यय पदों से वाक्यों में रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।) (केवल तीन प्रश्न)
[मञ्जूषा – श्वः, इतस्ततः, अत्र, वृथा।
(i) सिंह: वने ……….. गर्जति ।
उत्तर:
उच्चैः
(ii) …….. तिष्ठ ।
उत्तर:
अधुना
(iii) तर्हि अहं ………. दूरदर्शने एवं नाटकं पश्यामि।
उत्तर:
अपि
(iv) ……… मंगलवासरः भविष्यति ।
उत्तर:
श्वः
11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखित (केवलं प्रश्नत्रयम्) ( 1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद अशुद्ध हैं। शुद्ध पद को विकल्पों में से चुनकर लिखिए | ) ( केवल तीन प्रश्न)
(i) जलं शुद्धः अस्ति।
(क) शुद्धम्
(ख) शुद्धाः
(ग) शुद्धः
(घ)
उत्तर:
(क) शुद्धम्
(ii) भवान् कुद्ध गच्छसि ?
(क) गच्छति
(ख) गच्छन्ति
(ग) गच्छथः
(घ) गच्छते
उत्तर:
(क) गच्छति
(iii) किं सा श्वः आगच्छत ?
(क) आगमिष्यति
(ख) आगमिष्यतः
(ग) आगमिष्यन्ति
(घ)
उत्तर:
(क) आगमिष्यति
(iv) स: रामं नमति ।
(क) रामाय
(ख) रामेण
(ग) रामस्य
(घ) रामेषु
उत्तर:
(क) रामाय
(खंड ‘घ’)
पठितावबोधनम्
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण,श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्का:)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टी ।
आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत्स शव:
प्रवारकमपसार्य न्यायाधीशमभिवाद्य निवेदित्वापर्न – मान्यवर !
एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ” त्वयाऽहं
चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः । अतः निजकृत्यस्य
फलं भुङ्क्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य करादंडं
लप्स्यसे” इति ।।
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जनं ससम्मानं मुक्तवान्। (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न)
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) पुनः न्यायाधीशेन कस्मिन् विषये वक्तुमादिष्टी ?
उत्तर:
घटनायाः
(ii) प्रवारकमपसार्य कः वदति ?
उत्तर:
शव
(iii) आरक्षिणि किं प्रस्तुतवति ?
उत्तर:
निजपक्षम्
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नमेकम् ) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल एक प्रश्न)
(i) चौर्याभियोगे कति वर्षस्य दण्डं लप्स्यते ?
उत्तर:
चौर्याभियोगे वर्षत्रयस्य करादण्ड लप्स्यते ।
(ii) न्यायाधीशः आरक्षिणे किं दण्ड आदिश्यति?
उत्तर:
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्यति ।
(iii) जनं केन ससम्मानं मुक्तवान् ?
उत्तर:
जनं न्यायाधीशेन ससम्मानं मुक्तवान् ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘अभयात्’ इति पदस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
भयात्
(ii) ‘तूर्णम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
अश्व:
(iii) ‘भयाकुलं ‘ अत्र विशेष्य पदं किम् ?
उत्तर:
भय
13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्का:)
(निम्नलिखित पद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम ।
शुचि – पर्यावरणम्।
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मन: शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम्। शुचि।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कालायसचक्रम् कुत्र चलति ?
उत्तर:
महानगरमध्ये
(ii) सदा वक्रं किम् भ्रमति ?
उत्तर:
पेषयद्
(iii) अत्र कीदृशं जीवितम् ?
उत्तर:
दुर्वहमत्र
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) अत्र जीवितं दुर्वहं तर्हि कुत्र जातम् ?
उत्तर:
अत्र जीवितं दुर्वहं तर्हि प्रकृतिरेव शरणम् जातम्।
(ii) महानगरमध्ये किं चलति ?
उत्तर:
महानगरमध्ये कालायसचक्रम् चलति ।
(iii) अमुनादुर्दान्तैः दशने: किम नैव स्यात्
उत्तर:
अमुनादुर्दान्तैः दशनेः स्यान्नैव जन ग्रसनम्।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘सरलम्’ इति पदस्य विलोमपदं श्लोके किम् ?
उत्तर:
कठिनम्
(ii) ‘रात्रि’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
निशम्
(iii) ‘सदा वक्रम् भ्रमति’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
भ्रमति
14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत | (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित नाट्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
विदूषकः- एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम्
एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन
वचनेन दारकौ निर्भर्त्सयति ।
रामः- (स्वगतम्) धिङ् मामेवंभूतम्। सा तपस्विनी
मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं
मन्युगर्भैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति। (सवाष्पमवलोकयति)
विदूषकः- अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्य।
(विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्)
कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयोर्नामतो
वेदितुमिच्छामि । न युक्तं च स्त्रीगतमनुयोक्तुम्,
विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः ?
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1/2 × 2 = 1 अङ्कः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कः सवाष्पम् अवलोकयति ?
उत्तर:
रामः
अयं प्रवासः अतिदीर्घः दारुणाश्य ।
(ii) ‘धिङ् मामेवं भूतम्’ इति कः कथयति ?
उत्तर:
रामः
(iii) दारूणश्च प्रवासोऽयं कीदृश: ?
उत्तर:
अतिदीर्घः
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्कः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न )
(i) अयं प्रवासः कीदृश: ?
उत्तर:
अयं प्रवासः अतिदीर्घः दारुणाश्य ।
(ii) विशेषतः तपोवने किं न युक्तम् ?
उत्तर:
विशेषतः तपोवने स्त्रीगतमानु न युक्तम्।
(iii) राम स्वगतम् आत्मानं कथं निर्भर्त्सयति ?
उत्तर:
रामः तपस्विनीम् दृष्ट्वा स्वकृतेन- अपराधायं स्वयं निर्भर्त्सयति ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘दृष्ट्वा’ इति पदस्य पर्यायपदं नाट्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
विलोक्यम्
(ii) ‘तपस्वी’ इति पदस्य विलोमपदं नाट्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
तपस्विनी
(iii) ‘एतेन वचनेन’ इति पदस्य क्रियापदं नाट्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
निर्भर्त्सयति
15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत। (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) त्वया मह्यं पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम् ।
उत्तर:
त्वया मह्यं पुरा किम् दत्तम् ।
(ii) राजसिंहस्य भार्या बुद्धिमती आसीत् ।
उत्तर:
राजसिंहस्य भार्या कीदृशी आसीत् ।
(iii) त्वमपि गूढ़प्रदेशं गच्छ ।
उत्तर:
त्वमपि कुत्र गच्छ ।
(iv) इयम् काचित् व्याघ्रमारी वर्तते ।
उत्तर:
इयम् काचित् का वर्तते ।
(v) सः मनुषाद् अपि विभेति ।
उत्तर:
सः कस्मात् अपि विभेति ।
16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत । (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित श्लोकों के अन्वय को पूरा करके पुन: लिखिए | )
गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो, बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः ।
पिको वसन्तस्य गुणं व वायसः, करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ।
अन्वयः गुणी (i) ……… वेत्ति, निर्गुण: (गुणं) न वेत्ति, बली बलं वेत्ति, (ii) ……….. बलं न वेत्ति, वसन्तस्य गुणं (iii) …… वेत्ति, वायसः न ( वेत्ति), सिंहस्यबलं करी (वेत्ति), (iv) ………. न।
[मञ्जूषा – मूषकः, पिकः, निर्बलः, गुणं ।
उत्तर:
(i) गुणं
(ii) निर्बल:
(iii) पिक:
(iv) मूषकः
अथवा
मञ्जूषायाः सहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत | (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(मञ्जूषा की सहायता से श्लोक के भावार्थ से रिक्त स्थानों को पूरा करके पुन: लिखिए । )
कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकरीयानम् ।
वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम् ||
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम् / शुचि ||
भावार्थ: महानगरेषु शतश:
[मञ्जूषा यानानां धावत, वाष्पयानानां शकटीयानानि ।
(i) ……….. कज्जलसदृशं मलिनं वाष्पं व्यजन्ति।
उत्तर:
शकटीयानानि
(ii) ………… पंक्ति: कोलाहलं कुर्वन्ति तीव्रगत्या |
उत्तर:
वाष्पयानानां
(iii) ………. वस्तुतः अत्र असंख्या ।
उत्तर:
धावति
(iv) …….. पंक्तयः सन्ति, अनेन सञ्चलनं कठिनं जातम् ।
उत्तर:
यानानां
17. अधोलिखित कथांशं समुचित क्रमेण लिखत । (1/2 × 8 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित कथांश को उचित क्रम में लिखिए।)
(i) अस्मिन् एव एतादृशं वात्सल्यं कथम् ?
(ii) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव ।
(iii) इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति ।
(iv) सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति ।
(v) स: दीन इति जानान्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति ।
(vi) भो वासवः ! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि ।
(vii) सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तमपृच्छत्।
(viii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः नेत्रभ्याम् अश्रूणि आविरासन्।
उत्तर:
(viii) भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः नेत्रभ्याम् अश्रूणि आविरासन्।
(vii) सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तमपृच्छत्।
(vi) भो वासवः ! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि ।
(v) सः दीन इति जानान्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति ।
(iv) सः कृच्छ्रेण भारमुद्वहति ।
(iii) इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति ।
(ii) सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव ।
(i) अस्मिन् एव एतादृशं वात्सल्यं कथम् ?
18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए |) (केवल तीन प्रश्न)
(i) सः चित्रं विलोक्य हसति ।
(क) हसित्वा
(ख) दृष्ट्वा
(ग) कथित्वा
(घ) अम्भसा
उत्तर:
(ख) दृष्ट्वा
(ii) अहं नगरम् गच्छामि।
(क) पत्तनम्
(ख) ग्रामम्
(ग) विषयम्
(घ) भगिनी
उत्तर:
(ख) गाम्रम्
(iii) सीता रामस्य पत्नी आसीत् ।
(क) कलत्रम्
(ख) मैत्री
(ग) भगिनी
(घ) कथित्वा
उत्तर:
(क) कलत्रम्
(iv) मालाकारः जलेन पादपान् सिञ्चति ।
(क) आहर:
(ख) फलकम्
(ग) अम्भसा
(घ) भगिनी
उत्तर:
(ग) अम्भसा